Misverstand: De Capitolijnse wolvin dateert uit de zesde eeuw v.Chr.
Terwijl de Perzen bezig waren de wereld onder één koning te verenigen en de Grieken het stedelijk leven ontdekten, ontstonden ook in Italië steden. Eén daarvan was Rome, dat al in de zesde eeuw een enorme stad was, met bijvoorbeeld een tempel voor de oppergod Jupiter die behoorde tot de grootste heiligdommen van de Mediterrane wereld. Er is geen twijfel dat het een belangrijk artistiek centrum was, maar juist het beroemdste kunstwerk dat in deze tijd in Rome zou zijn gemaakt, de Capitolijnse wolvin, is niet wat het lijkt.
Het prachtige bronzen dier staat in alle boeken over kunstgeschiedenis als voorbeeld van vroeg-Romeinse kunst. In 2007 stelden metallurgen echter vast dat het voorwerp meer dan een millennium jonger is en in de Middeleeuwen gedateerd moet worden. Deze conclusie is overgenomen door de Romeinse archeologische diensten, die nu de precieze ouderdom onderzoeken. Er zijn verschillende data tussen de achtste en veertiende eeuw genoemd, maar een consensus lijkt zich niet af te tekenen. Dat wil niet zeggen dat de wolvin nu helemaal uit het oudheidkundige onderwijs zal verdwijnen: ze kan voortaan dienen als voorbeeld van de gevaren die kleven aan dateringen die zijn gebaseerd op stijlkenmerken.
Literatuur
Adriano La Regina, “La lupa del Campidoglio è medievale“, in: La Repubblica, 9 juli 2008.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond (en vind) ik voldoende verontrustend om het wat meer onder de aandacht te hebben willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
Zo leert een mens nog wat, want ook ik wist dit niet.
Daar kijk ik van op!
Evenmin als ik. Het intrigeert me bovendien dat Italiaanse middeleeuwers, dus christenen, het ding gemaakt hebben. Het verwijst immers naar een heidens verhaal. Om de toeristen zullen ze het niet gedaan hebben, of …. wel?
Nee, ze maakten gewoon een beeld van een wolvin. Ze maakten geen beeld van een mythe. (Die twee peuters zijn sowieso pas later toegevoegd.) Het zou de middeleeuwers trouwens niet hebben kunnen schelen, want ze integreerden christelijke en heidense zaken moeiteloos tot één geheel.
Dat de twee peuters later toegevoegd zijn is geen onbelangrijk detail!
Middeleeuwers deden dat graag; kijk maar hoeveel adellijke genealogieën heel spontaan allemaal een oorsprong in Troje vonden.. zo’n beetje het hoogste goed voor de middeleeuwse notabele.
“Rome, dat al in de zesde eeuw een enorme stad was”
Echt? Wat is in jouw definitie enorm?
Diverse aanwijzingen: de enorme omvang van de stadsmuur (= Serviaanse Muur minus Aventijn), de grandeur van de heiligdommen (Jupiter Optimus Maximus), het aantal soldaten dat ten grondslag moet liggen aan de Serviaanse legerindeling (193 centuriën), etc.
Daar plaats ik toch een kanttekening bij.
Afgezien het feit dat die muur niet in de 6de maar waarschijnlijk pas in de 4de eeuw werd opgetrokken, hoeft dat zeker niet te betekenen dat het gehele gebied daar binnen ook bebouwd was. Er zijn genoeg ommuurde stadsgebieden bekend waarvan we weten dat dit niet zo was.
Ik weet te weinig over de staat van die heiligdommen in de zesde maar ook daar: een immens heiligdom staat soms ook in een kleinere stad.
Ten laatste de omvang van het Serviaanse leger: de 193 centuriën die je noemt zijn niet de klassieke ‘legereenheden van 100 man’ maar een census van de mannelijke bevolking tussen 17 en 45 verdeeld naar inkomensgroepen. de benaming ‘centuriae’ wordt eerder als ‘groep’ begrepen, omdat de aantallen voor zover wij weten wel eens kon verschillen. Wat het hoogstwaarschijnlijk niet is, is een aanduiding vaan een leger van 19.300 man binnen de muren van de stad Rome: 2 centuriën bestonden trouwens uit muzikanten 😉
Al met al zou ik de details over deze periode, die eigenlijk als ‘half-mythisch’ bekend staat, niet zonder meer vertalen naar een realiteit van een enorm grote en rijke stad. Rome was in die tijd, nog vóór de stichting van de Republiek, eerder een stadje aan een belangrijke doorwaadbare plaats in de Tiber, met nog geen enkele verovering op haar naam; die expansie begon pas in de vierde eeuw.
Dat van die muur ligt weer genuanceerder. Onder de vierde-eeuwse muur zijn oudere scherven gevonden. De vorm van de kiesdistricten biedt een aanwijzing voor wat toen bewoond was.
Grote heiligdommen in kleine nederzettingen zijn meestal gebouwd door amphiktyoniën. Rome was inderdaad lid van zo’n bond maar die vergaderde op de Albaanse Berg.
Kortom, het is allemaal weer eens ambigu. Maar kijk even hier: https://www.amazon.com/Grande-Roma-dei-Tarquini-esposizioni/dp/8870626849
Je hoeft niet alles letterlijk te nemen wat in latere bronnen staat, zoals Italiaanse auteurs vaak doen, om te ontwaren dat Rome in de zesde eeuw een enorme stad was. Het interessante aspect is de neergang in de vijfde eeuw.
Ik weet nog dat dit jammer vond toen ik enkele jaren geleden las. Ze pronkt nog wel prominent in het logo van AS Roma.
Gelukkig maar.
Misschien aardig om te vermelden dat er een kopie van het beeld te vinden is aan de Bulevardul Eroilor in Cluj-Napoca, Roemenie. Cluj is als stad gesticht door de Romeinen na de verovering van Dacia begin tweede eeuw als Municipium Aelium Hadrianum Napoca. Streetview: https://www.google.nl/maps/@46.7695503,23.5923593,3a,45.3y,346.95h,93.57t/data=!3m6!1e1!3m4!1sVAdCiPXGJCOXsYUihMZOPA!2e0!7i13312!8i6656
Wat een mooie link! Opeens sta je tussen de mensen in Cluj. 🙂 🙂
Op het gymnasium was er een licht ondeugende leraar klassieken die vertelde dat “lupus” niet alleen wolvin betekende maar ook “oudere hoer”, en dat de latere afbeeldingen van een wolvin bedoeld was om díe lezing van het verhaal ietwat “op te schonen”. Valt daar iets over te zeggen?
Dat verhaal heb ik ook gehoord. Klinkt ook een stuk logischer dan een wolvin, maar is natuurlijk wat minder glorieus.
Dan is het lupa, wat volgens sommigen de minder fraaie bijnaam zou zijn voor de vrouw die Romulus en Remus onder haar hoedde nam. Denk aan het bordeel (lupanar) in Pompeii.
*hoede, natuurlijk
Uit mijn Hovo-cursus over de Romeinen:
Volgens de sagen is Rome op 21 april 753 v.Chr. gesticht door Romulus, na een moord op zijn tweelingbroer Remus. Zo staan moord en doodslag aan de basis van het nieuwe rijk waarin, dat kan nauwelijks anders, de oorlogsgod Mars een hoofdrol speelt. Het is dan ook geen wonder dat de vader van de tweeling diezelfde god is. Hun moeder heet Rea Silvia en is een directe afstammeling van Aeneas. De tweeling wordt al vroeg in een mandje in de Tiber geworpen om zo te ontkomen aan een heerszuchtige oom. Maar zij worden gevonden en gezoogd door een wolvin en later opgenomen door een herder. De wolvin is daarmee het symbool van de stad Rome geworden. Het best bekend is de zogenaamde Capitolijnse wolvin. Lange tijd is gedacht dat het beeld een Etruskische oorsprong had en zou dateren uit de 6de eeuw v.Chr., maar uit een 14C-onderzoek in 2008 blijkt dat het beeld uit de 13de eeuw dateert. De toegevoegde tweeling is nog jonger, want een creatie van de Renaissance kunstenaars Giacomo della Porta en Antonio Pallaiuolo uit het laatste kwart van de 15de eeuw.
Het is zelfs maar de vraag of de jongens echt door een wolvin zijn gevonden, want het Latijnse woord ‘lupa’ betekent niet alleen wolvin, maar ook prostituee. Misschien een nevenverdienste van de vrouw van de herder ? De bron is Livius !
Mooi, dat jij overleveringen weet te ontrafelen tot een waarachtig verhaal.
Al vind ik de overleveringen over het ontstaan van Rome toch het vermakelijke navertellen waard.
Vredelievende groet,