Tegenover mijn huis aan de Amsterdamse Bilderdijkkade lag vroeger de werf van de gemeentereiniging. Toen die uit de woonwijk moest verdwijnen mochten de bewoners meedenken over wat ervoor in de plaats zou komen. Ze zouden ook als eersten mogen intekenen voor de nieuwbouw. Dat liep uiteindelijk op een schoffering van de geïnteresseerden, maar daar zag het aanvankelijk niet naar uit en ook ik heb destijds een voorstel gedaan, namelijk een 90 meter hoge toren op de blauwdruk van de Etemenanki in Babylon, de beroemde “toren van Babel”.

Dat flatgebouw is er dus niet gekomen, maar iemand anders heeft hetzelfde idee gehad. Binnenkort zien we aan de Lloydkade in Rotterdam wat Amsterdam-West mist. Het project heet BABEL en ik kan een zekere jaloezie niet onderdrukken.

Het fundament van de hemel op aarde

Hoewel de Etemenanki een enorm gebouw was, was het een bijgebouw van de Esagila, de belangrijkste tempel in de culturele hoofdstad van het oude Nabije Oosten. Het “huis van het fundament van de hemel op aarde”, zoals we Etemenanki mogen vertalen, is in de eerste helft van de zesde eeuw v.Chr. gebouwd door koning Nebukadnezar, die heeft gebluft dat de toren zou reiken tot in de hemel en dat er zoveel mensen bij de bouw waren betrokken, dat alle talen van de wereld er werden gesproken. Het was aan de auteur van het bijbelverhaal wel toevertrouwd om ’s konings propaganda op z’n kop te zetten.

Het is niet alleen het verhaal uit Genesis dat de Toren van Babel maakt tot een Joods motief. Het valt niet uit te sluiten dat in Babylon verblijvende Joden in de tijd van Alexander de Grote meebetaalden aan de restauratie van het monument. De verering van een god in Jeruzalem sloot niet uit dat Babylonische Joden er trots op waren te wonen in de stad met de hoogste tempeltoren ter wereld. Ik blogde er al eens over. De herbouw, gebaseerd op een kleitablet dat nu deel uitmaakt van de collectie in het Louvre, liep overigens op niets uit. Ook daarover schreef ik al eens.

In de christelijke traditie geldt de bouw van de Toren van Babel zonder meer als een zonde. De Bijbel specificeert echter niet wat God nu precies mishaagde. De joodse traditie biedt op die vraag wel wat antwoorden. Sommige rabbijnen noemden het hoogmoedig een toren te bouwen die tot in de hemel reikte. Anderen opperden dat het fout was een monument te bouwen voor de eenheid van de mensheid nadat God de mensen had opgedragen zich over de hele wereld te verspreiden.

De positieve kant

De rabbijnse traditie is bovendien niet uitsluitend negatief. De laatantieke tekst die bekendstaat als Genesis Rabbah 38 veronderstelt de eendracht van de bouwers als iets goeds. Daarom zouden ze de kans hebben gekregen in te zien dat hun hemelbestormende werkzaamheden God onwelvallig waren. Die kans, zo meent de samensteller van Genesis Rabbah, hadden de bouwers niet gegrepen.

Tot slot: talenrijkdom is vooral rijkdom. Spraakverwarring is daarvan vooral een vervelende bijkomstigheid. Het is mogelijk het verhaal van de Toren van Babel te lezen zoals het verhaal van de Boom van Kennis van Goed en Kwaad: de eerste mensen kregen moreel besef, daarmee gingen hun ogen open, ze werden mens. Op analoge wijze kan het verhaal van de Toren van Babel een andere parabel zijn over wat ons tot mens maakt: de pluriformiteit van de talen en volken. Die variatie leidt weleens tot misverstanden maar is wel wezenlijk voor elke menselijkheid.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.