Ik heb in de twee eerste stukjes Herodotos aan u geïntroduceerd en iets verteld over zijn ideeën over oorzakelijkheid, die afwijken van hoe wij daar tegenaan kijken. Herodotos’ keuzes hebben invloed op zijn verhaal. Hij selecteert informatie die past bij de toenmalige visie op causaliteit en dat maakt het voor ons al met al wat onbevredigend. (Het is een gekend probleem met antieke auteurs dat ze niet de beleefdheid hadden te schrijven voor mensen die vijfentwintig eeuwen later werden geboren.) Er zijn allerlei zaken die we niet weten, niet weten kunnen, omdat Herodotos ons er niet over informeert.
De oorzaak van de Perzische inval in Griekenland is na het voorgaande het obligate eerste voorbeeld. Vanuit ons perspectief is Herodotos’ relaas, gebaseerd op actie/reactie en onderbroken met een bovennatuurlijke interventie die moet verhinderen dat Xerxes zich bedenkt en nemesis belet, volkomen ontoereikend. Die bovennatuurlijke interventie is bovendien gegoten in de vorm van een misleidende droom, een motief dat Herodotos regelrecht kopieert uit de Ilias.
Operationele en tactische doelen
Is de reden van de Griekse veldtocht al onduidelijk, de doelen van Xerxes zijn dat eveneens. Ik weet dat menig geschiedenisboek vertelt dat de grote koning Griekenland wilde veroveren en dat is inderdaad wat Herodotos zegt, maar hij was er echt niet bij toen de Perzische rijksgroten in de “Council Hall” in Persepolis vergaderden.
We moeten de strategie, dus de wijze waarop de Perzen de natuurlijke en menselijke middelen combineerden om een militair doel te bereiken, afleiden uit het geheel van alle oorlogen die de Perzen voerden. Was het doel verovering? Juist de regering van Xerxes markeert een omslag en het is heel goed mogelijk dat het doel een ander was: Xerxes wilde vooral een heel groot leger samenbrengen om zijn rijksgroten te tonen wie er koning was. De campagne diende dan een intern doel. Ik zeg niet dat het zo is; ik zeg dat we het kunnen overwegen.
De operationele doelen moeten we afleiden uit wat feitelijk gebeurde. Het plaatje hierboven haal ik uit een recent verschenen boek, waarin de auteur beweert dat er vijf doelen te onderscheiden zijn:
- Maak de weg vrij naar Midden-Griekenland: verover de Kallidromospassen en Chalkis.
- Controleer de Griekse publieke opinie: sluit een deal met Delfi.
- Creëer een vooruitgeschoven vlootbasis: bezet Faleron.
- Breek door naar de Peloponnesos: bezet de Istmus.
- Ruim de laatste verzetshaarden op.
De auteur van dat boek baseert dit vijftal op wat de Perzen feitelijk deden. Of dat ook werkelijk de bedoeling was, staat echter te bezien en zoals bekend is er geen krijgsplan dat het eerste contact met de vijand overleeft. Misschien wilde Xerxes wel Italië veroveren en ontdekte hij te laat dat Griekenland in de weg lag.
Het einde
Nog een vraag: waarom keerde Xerxes in 479 v.Chr. niet naar Griekenland terug? Herodotos presenteert Xerxes als iemand die doodsbang en overhaast vlucht, maar spreekt zichzelf tegen door te zeggen hoe lang de koning erover deed, en dat is even lang als over de heenreis. De dramatische presentatie past prima in Herodotos’ thema van hoogmoed die voor de val komt en is literair bevredigend, maar dat maakt het nog niet tot een historisch feit dat ook voor ons acceptabel is.
In feite weten we het niet. En als we aannemen – aannemen! – dat Xerxes vooral een machtsdemonstratie beoogde, is denkbaar dat hij tevreden was: hij had zijn punt voldoende gemaakt. Natuurlijk was het vervelend dat de glorieuze verovering van Thessalië, Thebe en Athene in later jaren werd tenietgedaan, maar toen betwijfelde niemand meer dat hij de grote koning was. Zoals zo vaak: we weten het niet.
Morgen: wat we allemaal niet weten over de slag bij Thermopylai. Spoiler: veel.
[Wordt vervolgd. Meer over deze materie in mijn boek Xerxes in Griekenland.]
“Controleer de Griekse publieke opinie”.
Even iets over het anglicisme “controleren”.
Tijdens de koude oorlog spraken Nederlandse politici wel van “wapencontrole” als ze het Engelse “arms control” bedoelden. De journalist Heldring hamerde erop dat dat “wapenbeheersing” diende te zijn, het ging immers om het intomen van de wapenwedloop en niet om het inspecteren der wapens. Zijn voorstel vond ingang.
Desondanks is “controleren” tegenwoordig algemeen in gebruik in de Engelse betekenis van “beheersen”, “in de hand houden”, “de baas zijn” e.d.
In het zinnetje over het Orakel van Delfi zie je m.i. hoe vreemd dat uitpakt. Althans, er ontstaat een rare dubbelzinnigheid. Natuurlijk snappen we doorgaans wel wat er wordt bedoeld, maar zou het niet beter zijn onze betekenissen helder af te bakenen? Soms zal dit anglicisme werkelijk verwarrend uitpakken tenslotte, en welke schrijver wil dat?
“zou het niet beter zijn onze betekenissen helder af te bakenen?”
Ja, maar vechten tegen de bierkaai levert meer succes op. Zie bv. de vroegere energiestromen van Jomanda. Mensen hebben nu eenmaal de onhebbelijke gewoonte betekenissen naar behoefte bij te stellen en zich niets aan te trekken van heldere afbakeningen.
Het kost minder energie (en nu maak ik me er zelf schuldig aan) om in geval van mogelijke verwarring (om) duidelijkheid te verschaffen (te vragen).
Funfact: u maakt zich er zelf ook schuldige aan met “uitpakken”. Zat er dan cadeaupapier om dat zinnetje?
Ja, ik weet het. Boter aan de galg, enz. Maar soms kan ik het niet laten.
Overigens, mijn opmerking geldt mogelijke verwarring. Tegen homoniemen bestaat geen bezwaar. “Uitpakken” in mijn slotzin kan onmogelijk worden opgevat als “van pakpapier ontdoen”.
“Uitpakken” in mijn slotzin kan onmogelijk worden opgevat als …..”
Dat geldt ook voor “controleer de Griekse opinie.”
Ja, daar heeft u gelijk in.
“In feite weten we het niet.”
Leuk, dan kan ik weer eens lekker speculeren. Laat ik eens aannemen dat Xerxes wist wat hij deed. Tenslotte kwam ook hij niet zonder slag of stoot op de troon. Hoe zou hij tegen de Griekse stadstaten hebben aangekeken? De vernedering bij Marathon, 490 BCE, was hij vast nog niet vergeten. Maar welk voordeel zou verovering en bezetting hebben? Volgens mij besefte hij dat een verdeel en heerspolitiek veel betere vooruitzichten bood. Dan moesten de Griekse lastpakken wel een lesje krijgen.
Xerxes’ expeditie was een demonstratie van macht, bedoeld voor zowel zijn niet geheel betrouwbare directe ondergeschikten als voor de buren. Resultaat: de westelijke grens van zijn rijk werd inderdaad voor lange tijd veilig gesteld. Dat het 150 jaar later fout zou lopen kon hij niet weten en mogen we hem niet verwijten; onze eigen politici vinden het al moeilijk verder dan volgende week te kijken.
De latere nederlagen kwamen Xerxes wellicht niet slecht uit. Het zal gemakkelijk zijn geweest de verantwoordelijkheid ervoor af te schuiven. Dat versterkte alleen maar zijn machtspositie.
Herodotus was behalve historicus en journalist ook propagandist. Er is geen enkele reden om hem te geloven als hij rare dingen over de Perzen schrijft.
Zelf denk ik liever dat politici en militairen niet briljant genoeg waren om zulke subtiele scenario’s op te stellen en uit te voeren. Dus ik houd het hier op: Xerxes had helemaal geen duidelijke strategische doelen en alleen politieke doelen op korte termijn. Hij begon de invasie om zijn edelen zoet te houden en om de Perzische eer te redden. Ook was hij bekwaam genoeg om zowel van voorspoed (de overwinningen in het begin) als van tegenspoed (de latere nederlagen) optimaal gebruik te maken. Een halve eeuw geleden werd dat wel Realpolitiker genoemd.
‘Misschien wilde Xerxes wel Italië veroveren en ontdekte hij te laat dat Griekenland in de weg lag.’
Beetje flauw toch?