Er is veel te zeggen voor de stelling dat Herodotos van Halikarnassos geen historicus is in onze zin van het woord, maar er is een belangrijk punt van overeenkomst: Herodotos had in de smiezen dat geschiedenis niet “one damn’ thing after another” is, geen kroniek (zoals), maar dat het draait om verklaringen. Historici – ik bedoel eigentijdse – onderscheiden diverse soorten verklaringen, waaronder de oorzakelijke waarin Herodotos in is geïnteresseerd. Daarin was hij een kind van zijn tijd. Vóór Herodotos zochten de Ionische Natuurfilosofen al naar aitia en na Herodotos systematiseerde Aristoteles wat er zoal over oorzaken te weten viel.
Drie soorten oorzaak
Omdat Herodotos leefde op het moment dat het begrip nog niet was uitgekristalliseerd, valt te verwachten dat hij niet zo systematisch is. Dat zien we mooi in de ouverture van de Historiën, het verhaal van Kroisos, koning van Lydië in West-Turkije, waarin Herodotos alle thema’s van zijn werk aangeeft. Om te beginnen is er in dit verhaal een vorm van causaliteit die we kunnen aanduiden als “actie – reactie”. De Perzische koning Cyrus had een zwager van Kroisos van de troon gestoten, dus moest Kroisos reageren. Kroisos’ leger steekt daarop de grensrivier Halys over, wordt verslagen, en nu is het Cyrus die reageert door over de Halys te komen en Kroisos aan te vallen. Actie en reactie.
In dit verhaal zit een tweede visie op oorzakelijkheid: hybris en nemesis, overmoed en vergelding. De Grieken meenden dat iemand die aanhoudend succes had, bijvoorbeeld doordat ’ie zo rijk was als Kroisos, vroeg of laat zijn menselijke grenzen zou overschrijden en ten onder gaan. Een grapje van Herodotos is dat hij, iedere keer dat dit in de Historiën gebeurt, iemand eerst het water laat oversteken: Kroisos’ oversteek van de Halys, Cyrus aan de Araxes, Kambyses aan de Nijl, Polykrates aan de Ikarische Zee, Darius bij de Donau, Kleomenes bij een beekje waarvan ik me de naam niet herinner, zijn broer Dorieus bij de Kinyps en uiteindelijk Xerxes bij de Hellespont. Ik weet niet of Herodotos’ publiek het grapje heeft herkend, want de Historiën zijn ontstaan als een verzameling losse lezingen.
Nu had Kroisos vóór zijn expeditie tegen Cyrus het orakel van Delfi geraadpleegd, dat hem een ontwijkend antwoord had gegeven (“als je ten oorlog gaat, zul je een groot koninkrijk vernietigen”) maar wel Kroisos’ vorstelijke geschenken had aangenomen. Na afloop van de oorlog stuurde de afgezette koning van Lydië dus de boeien naar Delfi: dit was het enige wat hij tijdens de oorlog had weten te bemachtigen. Was het soms de gewoonte van Griekse goden om zo ondankbaar te zijn? Apollo liet weten dat Kroisos’ overgrootvader Gyges door een staatsgreep aan de macht was gekomen en dat de achterkleinzoon moest boeten. De god zelf zou het wel anders hebben gewild, maar ook hij was onderworpen aan het noodlot.
Imperialisme
Actie – reactie; hybris en nemesis; het Noodlot, waartegenover zelfs de goden machteloos zijn. Het zijn Herodotos’ drie visies op causaliteit. Het is nogal anders dan wat een moderne historicus zou zeggen. Het Noodlot is geen categorie; hybris en nemesis zijn hooguit leuk als literaire aankleding voor een auteur die het zichzelf niet moeilijk wil maken; actie en reactie kunnen op zijn best een deelverklaring zijn. De scheiding van België en Nederland was geen spel van actie en reactie na een stormachtige operavoorstelling maar had diepere en reëlere oorzaken, die maakten dat zo’n incident aanleiding kon uitgroeien tot een conflict dat niet meer beheersbaar was. Die reëlere oorzaken waren afkeer van het autoritaire koningsgezag, de achterstelling van de zuidelijke gewesten, religieuze spanningen, Waalse weerzin tegen het Nederlands… het zijn maar wat factoren die wij herkennen als relevanter dan actie en reactie.
De oorzaken die antieke denkers erkenden, zijn uiteindelijk allemaal te herleiden tot personen – waarbij ik de Nemesis, Apollo en het Noodlot ook even beschouw als persoon. De ouden waren, met een jargonterm, methodisch individualisten. De enige uitzondering is Appianus van Alexandrië, die zijn tijd zeventien eeuwen vooruit was door in te zien dat ook van abstracte zaken als verarming causale werking kon uitgaan. (Het is onbegrijpelijk dat premier Rutte, historicus toch, kon zeggen geen sociologische verklaringen te willen horen voor relletjesgedrag.)
Nu kun je zeggen dat armoede of de abstracte oorzaken van de Belgische Revolutie te herleiden zijn tot individuen. Dat is niet het geval – dit is de betekenis van een Durkheim. De crux van mijn verhaal is dat Herodotos, drieëntwintig eeuwen voor Durkheim en zes eeuwen voor Appianus, een naïef, op personen gericht causaliteitsbegrip had. Wij weten meer en hebben scherper inzicht – leve de enorme hoeveelheid verzamelde data! – en kunnen daarom een oorzaak herkennen die Herodotos niet zag: dat de Perzen vroeg of laat wel naar Lydië zouden zijn gekomen door de abstractie die we “imperialisme” noemen.
De Vroege Staat
Waarom is de ene staat imperialistisch en de andere niet? De voor Perzië relevante verklaring is dat het een Vroege Staat was. Dat is de door Hans Claessen geïntroduceerde naam voor een maatschappijtype dat geen stamsamenleving meer was maar ook nog geen echte staat was. Hier leg ik het uit.
Heleen Sancisi-Weerdenburg heeft het concept van de Vroege Staat geïntroduceerd in de bestudering van het Achaimenidische Rijk. Dat leidde tot totaal nieuwe interpretaties, waarover we het nog zullen hebben.
Eén van de aspecten van de vroege staat is dat men nog niet aan vorstelijk bestuur is gewend. De koning moet andere aristocraten als het ware uitkopen en daarvoor heeft hij een aanhoudende stroom edelmetaal nodig. Hij verwerft het door ten oorlog te trekken. Of het nu Cyrus de Grote was, of Filippos van Macedonië, of Clovis, of Pippijn de Korte, of de Grote Keurvorst: steeds is externe expansie nodig voor interne consolidatie. Het Perzische maatschappijtype verklaart Kroisos’ ondergang, zeggen wij. Onze visie op de historische gebeurtenissen is dus een andere dan die van Herodotos omdat wij een minder naïef causaliteitsbegrip hebben.
[Wordt vervolgd. Meer over deze materie in mijn boek Xerxes in Griekenland.]
@TruusP: uitstekende ingezonden brief in DvhN.
“Actie en reactie.”
Helemaal geen slecht begin als je bij het begin moet beginnen. En dat vele eeuwen voor Newton (OK, dit is een beetje flauw).
“Het is onbegrijpelijk dat premier Rutte …..”
Kom op, JonaL, je schrijft zo vaak dat mensen verschillende identiteiten hebben. Dat gaat niet alleen op voor etniciteit, maar ook voor beroep. Rutte’s identiteit bestaat nog maar voor een klein deel uit “historicus”.
“Waarom is de ene staat imperialistisch en de andere niet?”
De eenvoudigste verklaring is: omdat het kan. Het is niet moeilijk te bedenken waarom Luxemburg niet imperialistisch is. Dus luidt mijn vraag: is er één staat te bedenken die niet imperialistisch werd, toen de gelegenheid zich voordeed? Op dit moment kan ik er geen bedenken.
Mijn punt is dat de juiste verklaring wellicht in de psychologie van de macht gezocht moet worden, zodat imperialisme een onvermijdelijk bijverschijnsel van het fenomeen staat is. Dat is geen reden tot pessimisme (of optimisme, als u er een voorliefde voor heeft); de EU met al haar gebreken slaagt er immers heel behoorlijk in Europees imperialisme onschadelijk te maken.
Aan de andere kant bevestigt het recente visserijgedoe rond de Kanaaleilanden mijn hypothese.
Disclaimer: dit is geen lofzang op de EU. Pleidooien voor of tegen deze instantie zijn irrelevant voor bovenstaande. De EU zelf vertoont af en toe imperialistische trekjes. Ik ben opricht benieuwd naar elk voorbeeld van een niet-imperialistische staat.
EU voorbeeld.
https://www.dw.com/en/eu-leaders-to-talk-over-social-strategy-in-porto-summit/a-57456579
“The leaders are set to discuss a non-binding proposal by the EU executive to get states to target an employment rate to 78% by 2030 and reduce the number of people at risk of poverty by 15 million.”
Met de nadruk op non-binding. De realiteit is dat door voortgaande automatisering veel mensen overbodig worden.
Dat is een serieuze zaak, maar geen voorbeeld van imperialisme. Zie
https://historiek.net/imperialisme-betekenis-voorbeelden/84931/
“Het streven van een staat naar sterke uitbreiding van zijn grondgebied in andere delen van de wereld.”
Het doet er niet toe of dat aangrenzend grondgebied is of grondgebied ver weg; zie bv. de Inca- en Aztekenrijken.
We moeten eerder denken aan landen als Noorwegen en Zwitserland, die EU-beslissingen moeten accepteren zonder er eigenlijk iets over te zeggen hebben. Dat kunnen ze alleen verhelpen door lid te worden, waardoor het grondgebied van de EU uitgebreid wordt. Alweer, ik zeg niet dat dat een goede of slechte zaak is. De middelen zijn van de zachte hand, maar imperialisme met de zachte hand is ook imperialisme.
“Dus luidt mijn vraag: is er één staat te bedenken die niet imperialistisch werd, toen de gelegenheid zich voordeed? Op dit moment kan ik er geen bedenken.”
In Zuid Amerika is heel weinig oorlog geweest tussen staten. Uit mijn hoofd weet ik er twee: Paraguay dat al zijn buren te lijf ging, toen het als enige een echt leger had, en de oorlog tussen enerzijds Chili en anderzijds Peru en Bolivia om het fosfaat. In Zuid Amerika is wel heel veel burgeroorlog, of burgeroorlog-achtig conflict geweest. Maar zelfs van Brazilië verreweg het grootste land daar, ken ik geen extern gericht imperialisme
Dat komt omdat de oerwouden het nogal moeilijk maken om met een leger op te trekken. Je vergeet trouwens de Chaco oorlog uit de jaren 30 van de 20e eeuw tussen Bolivia en Paraguay over een dor stuk grond waar olie zou zitten. Niet dus.
Rutte wilde geen sociologische verklaringen omdat die er als een excuus voor de rellen zouden uitzien. Repressie werkt vaak ook goed. De vraag is ook of er überhaupt geloofwaardige sociologische verklaringen bestaan. Die rellen in Tuindorp waren het gevolg van adrenaline. Lekker rellen, dat is niets nieuws.
En als vervolg: neem aan dat Jona nooit een voetbalwedstrijd heeft bijgewoond?!
Gold al in de Meer rond 1970. Lekker rellen op het veldje voor het stadion tussen twee groepen “supporters” waarbij de stokken van de spandoeken goed van dienst kwamen. De sociologische basis?
Tribalisme. Zie ook groepsdenken op internet.
Rutte wilde geen sociologische verklaringen omdat het hem politiek goed uitkwam zich op te stellen als een rechtse nononsens [bleep!], oftewel een autoritaire, sterke leider, niet geïnteresseerd in oplossingen maar in gemakkelijk verkregen populariteit. De verkiezingsuitslag heeft uitgewezen dat zijn tactiek werkte.
Ja, dat ook. Niet teveel begrip voor straattuig.
Heeft iemand serieus verwacht dat de VVD niet weer de grootste partij zou worden? De partij heeft het ook nog slechter gedaan dan eerder werd verwacht.
Interessant is ook de vraag: welke partijen zijn dus helemaal niet de grootsten geworden? En waarom niet?
“Dat is niet het geval – dit is de betekenis van een Durkheim.” Zoek op YouTube: Bart van Heerikhuizen Social Facts op. Hij legt in een kort filmpje uit wat de kerngedachte van de Franse socioloog Durkheim is.
“In onze tijd waren we heel rationeel, de 19e eeuw”.
Dit maakte me aan het lachen. De 19e eeuw was ook de eeuw van de Romantiek, die rationaliteit afwees.
Maar ik begrijp wat je bedoelt, hoor.
Tussen tribale jager/verzamelaar samenlevingen en de Vroege Staat zaten nog agrarische samenlevingen.
Goed slotwoord.
Misschien komt imperialisme psychologisch ook wel voort uit succes. Een staat die succesvol is, leeft in de overtuiging dat hun manier van leven/besturen beter is dan die van de buren. Zo gezien doe je de buren eigenlijk een plezier door hen te veroveren. Beschavings- en bekeringsijver is in ieder geval een bruikbare saus om over je imperialisme te gieten.
Tjonge jonge, dat zijn wel een heleboel ismen. Maar dat boek lijkt me wel de moeite waard.
Volgens mij komt imperialistisch (kolonialistisch) gedrag van staten niet zozeer voort uit het streven naar (militaire) macht, als wel uit economische motieven (winstbejag). De militaire macht is het middel tot.
De ‘plunder’- economie, die nu ook nog veel voorkomt, weliswaar in andere gedaanten. Bijvoorbeeld het leegzuigen van de Hema. of grote delen van Afrika.
Onderschat eer en aanzien niet als drijfveren. Kelten voerden oorlog tegen hun buren om goud, slaven en vee te kunnen roven maar ook om zich als leiders en mannen te profileren. Als je in een veroverd gebied aanwezig blijft en het gaat controleren of zelfs inlijven, neem je de mogelijkheid tot heldhaftige strijd weg. Ook in Rome won je auctoritas en spreidde je je virtus ten toon door klinkende overwinningen te behalen. Dat vraagt steeds nieuwe slagvelden.
Maar dat is geen imperialisme! Dat is gewapend haantjesgedrag. De prairie Indianen waren ook voortdurend bezig met elkaar aanvallen om paarden en slaven buit te maken, maar omdat ze nomaden waren, was het idee van land veroveren hen volkomen vreemd.
Vroege staten…de adel moest wennen aan het koningschap? Perzië en Macedonië waren al koninkrijken voor ze aan hun enorme expansie begonnen. Ambitie van individuele heersers lijkt toch een belangrijke factor bij het onstaan van imperia.
Ik ben bang dat je je vergist. Zeker in Perzië was er geen koninklijke macht; wat geschreven wordt over de Meden is terugprojectie.
Macedonië was een federatie van baronnen, waarbij er een de TITEL van koning had. Sommigen regeerden ook werkelijk, maar het werd pas echt wat met Filippos II.
Nou meende ik toch onthouden te hebben dat de grootvader van de grote Cyrus toch ergens koning van was en inderdaad https://en.m.wikipedia.org/wiki/Cyrus
Anshan mag je nog niet gelijkstellen aan Perzië?
Ja, die titel voerde hij en je kunt hem ook wel koning noemen. Misschien had ik Cyrus de Grote “grootkoning” of zo moeten noemen?