De Derde Punische Oorlog werd onvermijdelijk toen Massinissa, de koning van Numidië, te machtig werd en dreigde Karthago in te nemen. Romes beleid was erop gericht in Afrika geen al te machtige staat te laten ontstaan. Om die reden had het Karthago geholpen toen het tijdens de Huurlingenoorlog dreigde te verliezen. Om die reden had het Sardinië aan Karthago ontnomen toen het de Huurlingenoorlog had gewonnen. En om die reden had het Massinissa lange tijd gesteund. Maar in 149 was er geen andere mogelijkheid meer dan voorwaartse verdediging: annexatie.
De vijgen van Cato
Het uitbreken van de Derde Punische Oorlog zal wel voor eeuwig geassocieerd blijven met de Romeinse politicus Cato de Oudere. Deze zou zijn toespraken steeds hebben beëindigd met de opmerking dat hij voor het overige van mening was dat het beter was als Karthago niet langer bestond. Bij één gelegenheid zou hij tijdens een Senaatsvergadering enkele vijgen hebben getoond die pas drie dagen eerder zouden zijn gekocht op een Afrikaanse markt. Niebuhr, de grondlegger van de Romeinse geschiedenis als wetenschap, schijnt de eerste te zijn geweest die erop attendeerde dat zeilschepen er doorgaans wat langer dan drie dagen over doen om van Tunesië naar Midden-Italië te varen. Mijn leermeester P.W. de Neeve gebruikte het vijgenverhaal als voorbeeld dat je de bronnen niet kritiekloos moet geloven.
Nu is scepsis een deugd, maar je moet ook sceptisch zijn over je scepsis. Soms is een raar verhaal waar en dat zou dit keer zomaar het geval kunnen zijn.
Klimaatonderzoek
Oudheidkundigen worden steeds beter in klimaatonderzoek: denk aan de dendroklimatologie waarover ik al eens blogde en het onderzoek naar de beryllium-isotoop 10Be, die een aanwijzing biedt voor de zonneactiviteit. Als deze afneemt is, koelt de aarde iets af. Denk ook aan de expansie en terugtrekking van gletsjers. IJslaagjes, warven en stalagmieten lenen zich eveneens voor isotoopanalyse. Interessant zijn ook kleitabletten die de jaarlijkse opening van kanalen in de Eufraat documenteren en aangeven wanneer de sneeuw begon te smelten in Armenië.
In de laatste decennia heeft het klimaatonderzoek een grote vlucht genomen. We denken nu te weten dat in de derde eeuw v.Chr. een einde kwam aan een fase van relatief geringe zonneactiviteit en betrekkelijk lage temperaturen. Het werd rond de Middellandse Zee wat warmer en in de Alpen weken de gletsjers terug. In oostelijk Europa daalde de temperatuur scherp. In Frankrijk, Midden-Europa en het Iberische Schiereiland werd het weer wat vochtiger.
Insinuaties
Dit is een vertrouwd patroon. Het suggereert een afname van de Noord-Atlantische Oscillatie. Dat is een deftige manier is om te zeggen dat het verschil afnam tussen het hogedrukgebied boven de Azoren en het lagedrukgebied boven IJsland. De westenwind die vanaf de Atlantische Oceaan naar Ierland waait, nam hierdoor af in kracht. En dat betekent weer dat er een blokkade wegviel voor de zuidenwind.
Het zou dus heel goed kunnen dat rond het midden van de tweede eeuw v.Chr. een schip, met wat geluk, de tocht van Utica naar Ostia in drie dagen maakte. Insinuaties dat Cato loog, dat zijn medesenatoren dat heel goed wisten maar door haat jegens Karthago werden gedreven en aanstuurden op oorlog, zijn precies dat: insinuaties. Rome had rationele redenen om Karthago in te nemen vóór Massinissa dat deed. We hoeven onze analyses niet te baseren op anekdotes, laat staan insinuaties.
“zeilschepen er doorgaans wat langer dan drie dagen over doen om van Tunesië naar Midden-Italië te varen”
Eigenlijk vind ik dit moeilijk te geloven, dus ik zou wel eens een berekening willen zien. De afstand Tunis – Rome (dus ook Utica – Ostia) is ongeveer 600 km. Drie dagen is 72 uur. Niebuhr en co suggereren dat antieke vaartuigen nauwelijks sneller gingen dan een stevig wandeltempo. Bij een gemiddelde vaarsnelheid van 10 km/uur zijn die drie dagen al geloofwaardig.
Ik ben helemaal voor skepticisme, maar het werkt inderdaad wel twee kanten op.
“haat jegens Karthago” en
“Rome had rationele redenen”
sluiten elkaar niet uit.
Daarnaast suggereert de anekdote van Cato’s Carthago Delenda Est iets anders: de meeste Romeinse senatoren hadden helemaal geen haast om de stad te vernietigen en koesterden blijkbaar dus ook geen haat. Waarom zou Cato er anders iedere keer over moeten doorzeuren? Dit besefte ik als kind al. Mijn beeld van Cato is altijd die van een havik, een fanatiekeling geweest, met bij anderen een gebrek aan enthousiasme.
Je bent me net voor met je berekening.
Nog even zitten googlen. Het lijkt te kloppen dat Romeinse vrachtschepen moeite hadden om boven de 8 km/h uit te komen, en de oversteek zal dan gemiddeld 4 of 5 dagen hebben gekost. Maar met een storm in de rug is 3 dagen niet echt ongeloofwaardig., en ik neem aan dat ze dat in de Senaat ook wisten. Mogelijk was het verhaal over het schip dat in recordtijd naar Ostia was geblazen, zelfs eerder in Rome gearriveerd dan Cato’s vijgen.
Dat de Senaat zich niet zo veel zorgen maakte, is dan ook weer begrijpelijk. Oorlogsgaleien waren minder zeewaardig en zochten ’s nachts een haven op. Dan ben je heel wat langer onderweg.
Het gevaar met storm is niet de windkracht maar de onverwachtheid van de wind. Met een gestage wind in de rug kan het snel gaan. Een ander gevaar is natuurlijk de aanwezigheid van rotsen en klippen.
Tot het moment dat je tuigage niet meer tegen de windkracht is opgewassen. Zonder zeil wordt het schip onbestuurbaar en komt het vanzelf dwars op de golven te liggen. Dan kan het ook snel gaan. Naar de haaien, wel te verstaan.
Ik neem ook aan dat Cato wellicht de vijgen toonde omdát het zo snel gelukt was.
Als het normaal zou zijn geweest dat ze er drie dagen over deden, zal hij het voorval niet met zoveel nadruk hebben aangehaald. Het bewuste schip kan dus goed mogelijk in de meeste gunstige omstandigheden hebben gevaren.
Mijn eerste vraag is dan, hoe lang een schip er normaal gesproken over deed. Op Google Maps lijkt de afstand Carthago-Ostia hemelsbreed iets van 700 km te zijn. Met een modern zeiljacht moet je dat binnen 3 etmalen makkelijk kunnen doen, mits de wind een beetje gunstig is en je ’s nachts doorvaart. In de Romeinse tijd zal het allemaal wat langzamer zijn gegaan, maar voor vers fruit gebruikten ze ongetwijfeld ook toen al de snelste schepen die ze hadden…
Hier is een leuk speeltje. Dit houdt nog geen rekening met veranderende wind, dus het is wat verouderd.
https://orbis.stanford.edu/
Precies wat ik zocht. Ruim 600 km in 4,1 dagen dus, zelfs zonder harde zuidenwind. Die 3 dagen van Cato zitten daar te dicht bij om ze af te doen als zeemanslatijn.
Al waren de opvarenden van het schip in kwestie de enigen die in Ostia konden vertellen hoe snel hun overtocht was geweest en hoe vers dus hun vijgen waren. Wie weet hebben zij wél een dagje van hun reistijd af gelogen?
Massinissa duidelijk maken tot hier en niet verder was echt geen optie…? Je blijft toch uitkomen bij een Romeinse obsessie met Karthago.
Misschien moet nog even duidelijk gemaakt worden wat Cato nou met die vijgen wilde zeggen.
Inderdaad, wat wilde Cato zeggen met vijgen en waarom die vijgen.
Ik zou zeggen: hoe akelig dichtbij Carthago was. Vijgen zijn (?) toevallig, voor dit doel had het iedere koopwaar kunnen zijn. Maar misschien hebben die vijgen nog een extra betekenis, al zal het wel niet slaan op de oorvijgen die Hannibal ooit had uitgedeeld.
U zou weleens gelijk kunnen hebben. Demonstreren hoe dichtbij Carthago lag. Daar ging het om.
Bij mijn eerdere reacties ging ik er voetstoots van uit dat Cato duidelijk wilde maken dat Karthago echt geen ver-van-mijn-cubiculumshow was. Dat die vijgen bij aankomst in Rome nog vers waren, onderstreepte dat nog eens.
(zie https://fr.wikipedia.org/wiki/Figue#Histoire )
Ik ook. Wie oorlog wil kan hoogst zelden de verleiding weerstaan angst te zaaien (herinnert iemand zich nog Saddam Hoessein’s massavernietigingswapens?). “Als die vijgen zo snel aan kunnen komen kunnen die levensgevaarlijke Carthagers ook binnen de kortste keren voor onze poorten staan.” Deze retorische truc is uiterst effectief.
Behalve dan voor mensen die nog een paar andere relevante feiten kennen – zoals Carthago helemaal niet in staat zijnde een militaire overtocht te organiseren.
In die zin was Cato wel degelijk een leugenaar; hij gebruikte alleen die feiten en interpretaties die hem goed uitkwamen. In die zin waren Bush jun. en Blair ook leugenaars. De vraag wordt dan of ze hun eigen argumenten geloofden, maar dat vind ik altijd tamelijk irrelevant.
De Romeinen leden aan collectief geheugenverlies of zo?
Of zie je hier hoe vasthoudend lobbyen/propaganda zelfs kan werken?
Collectief geheugenverlies komt heel veel voor. Je ziet b.v. op de beurs telkens hetzelfde soort crisis optreden en korte tijd daarna is iedereen dat weer vergeten. Om ovidius te citeren: cupidine tactus, door hebzucht gedreven
Ik denk niet dat Hannibal snel vergeten was.
Nee, wel genegeerd van 183 tot 149 BCE.
“De Romeinen leden aan collectief geheugenverlies of zo?”
Welnee. Toen het politiek opportuun werd kwam Cato’s retoriek plotseling heel goed van pas. In die zin heeft JonaL gelijk – Cato’s lobby/propaganda was noch de oorzaak van noch de aanleiding tot de Derde Punische oorlog. Het speelde een rol enigszins vergelijkbaar met Stalin’s transformatie van Devil Joe tot Uncle Joe en weer terug.
Cato wilde niet enkel wijzen op de snelheid waarmee een hypothetische Carthaagse vloot Italië kon bereiken maar maakte ook indruk met het formaat van de vijgen. Carthago was niet enkel dichtbij, het was ook opnieuw welvarend en dus gevaarlijk.
Het punt bleef ook overeind als zijn slaaf de vijgen die ochtend op het Forum Holitorium had gekocht of gisteren geplukt in een van Cato’s boomgaarden. De vooropgestelde reistijd moest niet waarschijnlijk zijn, gewoon niet al te onrealistisch. De enige Carthaagse invasie van Italië had trouwens zo’n omweg genomen dat niet enkel de vijgen maar ook de olifanten hun houdbaarheidsdatum ver overschreden hadden.
Slimme propaganda dus.
Je hoort een politicus zo zeggen: “Ok, het was niet waar, maar dat doet er niet toe. Het had waar kunnen zijn.”
Zo gaat dat, blijkbaar.
De Romeinen waren volgens een recente bron misschien rare jongens, maar beslist geen domme jongens.