Een tijdje geleden – twee-en-een-half jaar om preciezer te zijn – plaatste ik een reeks over de mislukte moordaanslag op Adolf Hitler. De bom die Claus von Stauffenberg had geplaatst, was te licht en de staatsgreep mislukte. Ik baseerde mijn reeks, waarin ik de gebeurtenissen van 20 juli 1944 “in real time” beschreef, op onder meer het boek Stauffenberg van Guido Knopp, maar dat is alweer wat ouder en toen ik hoorde dat er een nieuwe biografie was, heb ik die meteen gekocht en gelezen.

Hoewel Stauffenberg. Porträt eines Attentäters van Thomas Karlauf niet het boek was dat ik verwachtte, is het een uitstekende biografie. Ik wilde mijn stukjes nog eens verifiëren en hoopte daarom op een uitgebreide beschrijving van Stauffenbergs laatste dagen, maar Karlauf heeft daarvoor niet zoveel belangstelling. Het gaat hem meer om de Werdegang van de Duitse verzetsheld, De mislukte aanslag komt er  daardoor wat bekaaid vanaf. Dat laat onverlet dat de reconstructie van Stauffenbergs gedachtewereld boeiend is.

Simpel gezegd: hij was aristocraat, was lid van de George Kreis en was soldaat. Wat betreft de aristocratie heeft u wel een beeld. Noblesse oblige. With great power also comes great responsibility. De George Kreis was de elitaire groep rond de dichter Stefan George, wiens invloed zichtbaar is in de eed die de samenzweerders enkele dagen voor hun actie aflegden. Karlauf, die in 2007 al een biografie van George publiceerde, kent deze groep goed en besteedt er redelijk wat aandacht aan, maar is op zijn best als hij schrijft over Stauffenberg als soldaat.

Stauffenberg, officier

De Pruisische militaire traditie legde de verantwoordelijkheid voor de oorlogvoering bij de generale staf. Over de voor- en nadelen valt een boom op te zetten; sterker nog, de hele discussie over Pruisen is samen te vatten als een discussie over het militaire karakter van die samenleving. In het verdrag van Versailles waren bepalingen opgenomen die de macht van de Duitse generale staf moesten kortwieken en de politici van de Weimar-republiek stonden daar ook achter.

In het leger zag men het anders en er was grote sympathie voor Hitler, die er geen geheim van maakte dat hij onder het Versailles-verdrag uit wilde en de Duitse strijdmachten wilde herstellen. We weten dat Stauffenberg, als een Duitse soldaat stemrecht zou hebben gehad, op de NSDAP had gestemd. Hij was bepaald de enige niet en was ook niet de enige die verbijsterd was toen hij de gevolgen herkende: Hitler plaatste de politiek aan het hoofd van de oorlogsvoering en nu had het leger nog minder invloed. “Der Narr macht Krieg.” Wat Von Stauffenberg stak was niet de dwaasheid van oorlog, maar dat Hitler de legerleiding negeerde. Karlauf beschrijft in groot detail de gespannen relaties tussen generaals en politici. Fascinerend.

Ik had altijd gedacht dat de slag om Stalingrad, waarin Hitler een compleet leger opofferde, voor Von Stauffenberg het keerpunt was. Daarin zou hij niet van andere Duitse officieren hebben verschild. Karlauf kent een in 1997 in een Sovjet-archief gevonden rapport dat een ander licht op de zaak werpt.

Keerpunt Stalingrad?

De inlichtingendienst van het Rode Leger interviewde enkele weken na de mislukte aanslag de samenzweerder Joachim Kuhn. Deze had zich na 20 juli 1944 in veiligheid gebracht door over te lopen naar de Sovjets. Hij had in de eerste maanden van de oorlog samengewerkt met Von Stauffenberg en vertelde zijn ondervragers wat diens gedachten waren vóór de slag bij Stalingrad.

Wenn man überhaupt einem Angriffskriege einen Sinn geben kann, so ist es der, dass er einer Politik den Weg bahnen soll, die fruchttragend für einen möglichst großen Teil der Menschen ist. Die täglichen Berichte von Stäben über die Behandlung der Bevölkerung durch die deutsche Zivilverwaltung, der Mangel an politischer Zielgebung für die besetzten Länder, die Judenbehandlung beweisen, dass die Behauptungen Hitlers, den Krieg für eine Umordnung Europas zu führen, falsch sind. Damit ist dieser Krieg ungeheuerlich.

Wenn er nun noch so geführt wird, dass er aus operativen und organisatorischen Gründen nicht einmal gewonnen werden kann, so ist er als sinnloses Verbrechen zu bezeichnen, ganz abgesehen davon, dass dieser Krieg vom Augenblick, wo wir den Fehler machten, Russland anzugreifen, personell und materiell für Deutschland auch bei bester Führung gar nicht durchzustehen ist.

Solche Feststellung allein genügt aber nicht. Man hat erstens nach der letzten Ursache und zweitens nach der Konsequenz zu fragen. Letzte Ursache liegt, darüber bin ich mir nun vollkommen im Klaren, in der Person des Führers und im Nationalsozialismus.

Konsequenz ist, zu fragen, was hat der deutsche Generalstab infolge dieser Lage für eine Aufgabe. Als Generalstabsoffizier und Soldat … glaube ich das Recht und die Pflicht zu haben, gerade hiernach zu suchen. Der Generalstab ist nicht die Congregation geschulter Handwerker, sondern er ist an der Führung maßgeblich beteiligt. „Führen“ heißt auch Verantwortung tragen und seinen tätigen Einfluss geltend machen. Einfluss worauf? Wenn der Krieg nicht mehr zu gewinnen ist, so kann das nur noch der Einfluss auf die Erhaltung des deutschen Volkes sein. Das ist nur möglich durch schnellsten Abschluss eines Friedens, und zwar jetzt wo wir im Besitz unserer Kräfte sind.

De verantwoordelijke officier

Vóór Stalingrad had Stauffenberg dus al geconcludeerd dat Hitler gevaarlijk was. Ook zien we dat hij handelde vanuit het bewustzijn dat een officier verantwoordelijkheid droeg voor het beleid ten tijde van oorlog. Het is de attitude van de traditionele Pruisische generale staf. Karlauf zelf schrijft dat

die Militäropposition aus Verantwortung handelte, nicht aus Gesinnung. Nicht das Entsetzen über die Verbrechen des Nationalsozialismus, sondern die Entschlossenheit, den Krieg möglichst rasch zu einem für Deutschland einigermaßen glimpflichen Ende zu bringen, gab ihrem Denken die Richtung.

Mooi helder geformuleerd, zoals Karlauf altijd mooi en helder schrijft. Het schijnt dat er over deze biografie in Duitsland wat ophef was, maar het is mij niet helemaal duidelijk waarom. Het was allang bekend dat Stauffenberg geen democraat was. En niemand beweert dat de bestrijding van het nationaalsocialisme het alleenrecht is van democraten.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.