[Ten oosten van Cuijk moet in de Romeinse tijd een weg hebben gelegen die de brug over de Maas verbond met de forten aan de Rijngrens. Alleen: er is niets van die weg teruggevonden, en dat terwijl de omstandigheden voor het archeologisch onderzoek ideaal waren. Mijn goede vriend Richard Kroes, die ooit betrokken was bij het archeologisch onderzoek te plekke, licht toe.]
Archeologen bestuderen het verleden aan de hand van wat we materiële cultuur noemen. Dat behelst niet veel meer dan dat u uw thee drinkt uit een kopje met een oor eraan, terwijl uw Marokkaanse buurvrouw haar thee drinkt uit een hoog glaasje met veel goud- of zilverglitter erop. Archeologen bestuderen dus de gebruiksvoorwerpen die mensen maken, van theekopjes tot gemeentehuizen, van havens tot peddels. Gebruiksvoorwerpen raken doorgaans geconcentreerd op plekken waar mensen langere tijd verblijven. En uiteindelijk komt een theekopje – meestal kapot – tussen het afval terecht, een peddel zinkt af in de haven, de haven verzilt en het gemeentehuis verkrot, of wordt koninklijk paleis.
Site en off-site
Overal waar mensen langere tijd hebben gezeten, spreken archeologen van een site. Het tegenovergestelde heet offsite. Off-site-archeologie is een apart vak. Tussen de plekken waar mensen zitten, ligt in principe natuurlijk landschap. Maar de mens gebruikt ook dat natuurlijke landschap. Ze bedrijven landbouw en veeteelt. Ze reizen er doorheen. Er zijn plekken met een rituele betekenis, zoals een kerkhof.
Natuurlijk landschap is dus ook cultuurlandschap. Off-site-archeologie is onderzoek naar activiteiten waarvan geen of nauwelijks resten gevonden kunnen worden. Neem reizen van de ene naar de andere plek waar mensen verblijven. Als je met je kano naar het volgende dorp peddelt, gebruik je een stroompje (natuur) als route (cultuur). Een archeoloog vindt daarvan niks terug. Datzelfde geldt voor routes over land: die zijn in principe niet vindbaar voor de archeoloog, tenzij iemand ze in het verleden heeft gemarkeerd.
Het is bekend dat grafheuvels uit de Bronstijd vaak lagen langs vaste routes lagen. Uit de Romeinse tijd zijn mijlpalen bekend, met inscripties die aangaven hoe ver het nog was tot de dichtstbijzijnde stad. Ken je de locatie van de dorpen, grafheuvels of mijlpalen, dan kun je met redelijke nauwkeurigheid antieke routes reconstrueren.
Fysische geografie
Vaak helpt het landschap daar ook een handje bij. Fysisch geografen kunnen vrij goede reconstructies maken van het oude landschap. Waar het nat of zompig was, zal bijvoorbeeld wel geen weg hebben gelopen. Kennis van landschappelijke beperkingen uit het verleden maakt het dus mogelijk gerichter te zoeken. In de Vinexlocatie Leidsche Rijn is het Romeinse grenswegennet zo gereconstrueerd.
Die onderzoeksmethode werkt zolang de wetenschapper niet te maken krijgt met vernuftelingen, die bijvoorbeeld op het idee zijn gekomen zich niets gelegen te laten liggen aan het natuurlijk landschap gelegen en een knuppelpad door een moeras aan te leggen. Daar staat tegenover dat zo’n technisch aangelegde weg, eenmaal teruggevonden, voor archeologen een mooi vast punt is waaraan ze de route die ze proberen te reconstrueren in het landschap kunnen “vastprikken”.
Zulke vaste punten in een route zijn er meer: een rivierovergang bijvoorbeeld is gebonden aan landschappelijke beperkingen. In een bocht is één zijde van de rivier altijd dieper en dus moeilijk over te steken. Voordes liggen daarom altijd precies tussen twee rivierbochten in, en landroutes door een rivierrijk land als Nederland zullen altijd lopen via dergelijke punten.
Een route is nog geen weg. Dat wordt het pas als er een ding, een gebruiksvoorwerp, van wordt gemaakt door hem te verharden. Dan kan een archeoloog hem vinden en wordt off-site-archeologie van interpolerend giswerk échte archeologie. In Nederland is een aantal Romeinse bruggen bekend: voordes die werden verhard door de ingenieurs die met de Romeinen naar Nederland kwamen.
In de jaren negentig is één zo’n brug onderzocht: in de Maas bij Cuijk lagen de resten van de houten pijlerfunderingen van een stenen brug uit de vierde eeuw. Cuijk was toen een militair fort in het achterland van de Romeinse rijksgrens. De locatie van de brug bood een unieke gelegenheid om het routenet uit de Romeinse tijd vast te prikken en de archeologen hadden de hoop dat ze in combinatie met de bekende landschappelijke beperkingen gericht op zoek konden gaan naar de aansluitende Romeinse weg. De Romeinen hadden namelijk de gewoonte belangrijke militaire routes te verharden en de archeologen hadden in het kader van hun onderzoek aan de brugresten ook het omringende landschap uitgebreid laten navorsen.
Succes gegarandeerd, leek het. Maar het pakte anders uit.
[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van stukjes over het wetenschappelijk aspect, vindt u daar.]
“Dat behelst niet veel meer dan dat u uw thee drinkt uit een kopje met een oor eraan…” In Nederland bestaat de mekwaadige gewoonte thee uit ean kopje en melk uit een glas te drinken. Met het oog op de afwas zou het veel verstandiger zijn dat omgekeerd te doen. Thee uit een glas (een theeglas, ze zijn als zodanig te koop) en melk, en vooral karnemelk, uit een beker. Als u dat doet merkt u bij de afwas wel wat ik bedoel.
De moraal: materiële cultuur kan heel irrationeel zijn.
Ik heb in al mijn jaren op de aardkloot nog nooit gemerkt dat dat in Nederland een gewoonte zou zijn… thee uit een glas is het normaalste wat ik me kan voorstellen. U denkt wellicht aan Engeland?
En al zou het wel een gewoonte zijn, niemand houdt u tegen te proberen een trendsetter te worden en het goede voorbeeld te geven.
Is er een soort VARcheoloog die bepaalt of het on- dan wel off-site was?
Dat vindt deze advocaat niet goed.
Is er niet zoals “onbewuste verharding” waarbij een veel belopen weg terug te vinden valt door een ander vegetatiepatroon, of zelfs écht archeologisch onderzoek, ook als hij niet tot kassei of kiezel was verhard?