In 1314 kozen de Duitse rijksgroten hertog Lodewijk van Beieren tot koning. Het was destijds gebruikelijk dat de koningen van het Heilige Roomse Rijk – zoals Duitsland destijds heette – probeerden zich daarna tot keizer te laten kronen, waarvoor men dan naar Italië trok om zich in Rome te vervoegen bij de paus. Ook Lodewijk trok naar Rome, hoewel op dat moment, 1327/1328, de paus verbleef in Avignon. Daarom verzocht de Duitse koning een vertegenwoordiger van het Romeinse volk hem te kronen. En zo geschiedde.
Dit was niet alleen omdat de paus er niet was. Er lag een ideologische keuze aan ten grondslag die te maken had met een omstreden boek dat in 1324 was gepubliceerd, de Verdediger van de vrede (Defensor pacis) van de Parijse geleerde Marsiglio dei Mainardini of, zoals zijn wetenschappelijke artiestennaam luidde, Marsilius van Padua. In het boek verbond hij enkele radicale consequenties aan het denken van de Arabische filosoof Ibn Rushd (Averroës), die erop had gewezen dat het religieuze en het wetenschappelijke kennen berustten op twee verschillende methoden, en de Brabantse denker Siger, die had gesproken van een dubbele waarheid. Dei Mainardini verbond hieraan de conclusie dat de kerk een ander soort waarheid bezat dan de staat en dat de twee zich zo min mogelijk met elkaar moesten bemoeien.
De scheiding van kerk en staat is echter niet het enige dat de Verdediger van de vrede maakt tot een van de revolutionairste teksten uit de geschiedenis van het Europees politiek denken. Met een batterij uit hun context gelichte Aristotelescitaten rechtvaardigde Dei Mainardini namelijk ook het gekozen koningschap. Het lag in de rede deze keuze niet over te laten aan een beperkt aantal rijksgroten, maar op te dragen aan het gehele volk, dat ook een stem moest krijgen in de totstandkoming van wetten. Het voordeel was dat het eigenbelang van de heerser werd geneutraliseerd; daarnaast luisterde men liever naar wetten waarvoor men medeverantwoordelijk was; en tot slot gaven betrokkenen betere adviezen dan niet-betrokkenen.
Dei Mainardini realiseerde zich de praktische problemen van zijn voorstel. Onder het volk rekende men immers ook onmondigen, en bovendien was het wel erg talrijk. Daarom achtte hij het verstandig representatieve lichamen in te stellen, waarin het betere deel der bevolking zitting zou hebben. Concreet kwam dit neer op de aanbeveling de Staten-Generaal en het Concilie een grotere bestuurlijke rol te geven.
Al met al waren hiermee belangrijke thema’s geïntroduceerd: het representatieve lichaam, de scheiding van kerk en staat, de scheiding tussen wetgevende en uitvoerende macht en de stelling dat de staat het welzijn van het volk beoogde. Hiervoor waren destijds vrijwel geen precedenten. In Aristoteles’ Politika is de staat er bijvoorbeeld om iedereen naar gelang zijn stand goed te laten leven, en omvatte hij alle deelorganisaties. Ook de meeste politiek-theoretische teksten uit de Europese Middeleeuwen stelden dat de staat een samenvoeging was van deelorganisaties met eigen rechten en plichten. De naaste parallel voor het idee dat politieke analyse niet moest uitgaan van deelorganisaties maar van het gehele volk, is het islamitische concept van de umma, de leefwereld en gemeenschap der gelovigen. Dat Dei Mainardini dit voor de islam fundamentele begrip uit de mondelinge traditie zou kennen is, zoals vaker, moeilijk bewijsbaar maar zeker niet onmogelijk.
En passant weerlegde Dei Mainardini de argumenten van de paus dat hij boven de wereldlijke vorsten zou staan. Het cruciale punt, dat de paus de keizer kroont en dus hoger is in rang, ontzenuwt hij door er in een historisch hoofdstuk aan te herinneren dat paus Leo in de dagen van Karel de Grote gedwongen was geweest de hulp van deze koning in te roepen en dat de West-Europese keizertitel voortkwam uit die gebeurtenis, en niets van doen had met de wijze waarop Constantijn zijn macht aan de paus zou hebben overgedragen. De wereldlijke macht van de paus was sindsdien de oorzaak van alle onvrede in de wereld, concludeerde Dei Mainardini, en zijn boek was, omdat het de pauselijke usurpatie voor eens en altijd had ontmaskerd, de beste verdediger van de vrede.
Deze tekst speelde een belangrijke rol voor de groei naar de moderne staat. Het is lange geleden dat ik me er doorheen heb geworsteld; het was geen makkelijke literatuur en zijn creatieve gebruik van Aristoteles was een permanente bron van ergernis. Ik zou er vandaag dan ook niet over zijn begonnen als ik er binnenkort niet op zou terugkomen in een boekrecensie. En het oplettende lezertje zal wel weten om welke roman het gaat.
“Dei Mainardini dit voor de islam fundamentele begrip uit de mondelinge traditie zou kennen”
Dat zou dan via de verovering van Toledo zo’n 250 jaar daarvoor moeten zijn gebeurd. De vraag is dan of er in de bibliotheek van Toledo verhandelingen over de umma aanwezig waren, die in een Italiaanse universiteit terecht zijn gekomen.
Het is nogal merkwaardig dat een moskee een democratische structuur kent met gekozen bestuur en al die de voorganger kan ontslaan, maar dat islamitische landen dit nooit in de politiek hebben uitgeprobeerd.
Hoeft niet per se via Toledo en zo veel eerder. De contacten waren heel intensief in Spanje. Interessantste ontlening: Dante’s Goddelijke Komedie is, via het Libro della Scala van zijn leermeester Brunetto Latini, geïnspireerd op een Andalusische beschrijving van Mohammeds Nachtreis. Eind dertiende eeuw, tijdgenoot van Siger van Brabant.