Vóór de Arabische expansie het Midden-Oosten onherkenbaar veranderde, was Iran de enige grootmacht die er in Voor-Azië werkelijk toe deed. Onder leiding van achtereenvolgens de dynastieën der Achaimeniden, de Arsakiden of Parthen en de Sassanieden was het een sterke mogendheid die grote invloed uitoefende op in Europa bekendere antieke culturen als Babylonië, Griekenland en Rome. De laatste jaren blijkt Iran voor archeologen nog meer in petto te hebben, maar daarover pas een enkel woord aan het einde van dit artikel.

Elke geschiedenis van Iran moet beginnen met de vaststelling dat de Perzische leider Cyrus de Grote in 550 v.Chr. de Meden onderwierp en op die manier alle volken van Iran verenigde. De Meden waren een nomadenstam uit het Zagrosgebergte, die de meeste andere stammen in het toenmalige Iran aan zich hadden onderworpen. Sommige clans waren sedentair geworden en deden aan akkerbouw. De reden daarvoor was dat ze de route tussen Babylonië en Assyrië enerzijds en Afghanistan en India anderzijds beheersten. Ze konden karavaans belasten en werden zó rijk dat ze een verzamelplaats voor hun schatten nodig hadden, en daarom een stad stichtten: Ekbatana, het huidige Hamadan, ‘verzamelplaats’.

De Medische periode is slecht bekend. Iraanse archeologen noemen alles wat onder de oudste Achaimenidische vondsten ligt Medisch, maar dat is een verlegenheidsoplossing. Het is namelijk nog niet mogelijk gebleken specifieke Medische voorwerpen aan te wijzen. Ook de opgravingen in Hamadan hebben nog niets opgeleverd – en dat is ook logisch want, zoals sinds kort vaststaat, heeft men altijd gezocht in de verkeerde ruïneheuvel. Opgravingen als Tepe Nush-e Jan en Godin Tepe zijn voorlopig onze voornaamste bron van informatie.

Wat Cyrus in staat stelde de macht over te nemen, is ook een raadsel. Het is duidelijk dat de akkerbouw in Fars (het zuiden van Iran en het thuisland van de Perzen) in de zesde eeuw profiteerde van de aanleg van qanats, maar dit kan zowel de oorzaak zijn van de Perzische macht als het gevolg van de machtovername.

Hoe dit ook zij, Cyrus’ verovering van Ekbatana en het afzetten van de laatste Medische leider, Astyages, waren slechts een voorspel. In 547 annexeerde de grote koning ook het oosten van Turkije (ruwweg het Armeense deel), vijf jaar later volgde ook het westelijke deel (Lydië), en in 539 nam hij de macht over in het Babylonische Rijk, dat heel Irak, Syrië en Israël besloeg. (Deze gebeurtenis wordt herdacht in de Cyruscylinder, die een belangrijke rol speelde in de propaganda van de laatste sjah.)

Cyrus was de eerste die het gehele Midden-Oosten verenigde. Zijn verdienste is echter niet dat hij zo het Perzische ofwel Achaimenidische wereldrijk stichtte, maar dat hij de moed had zijn nomadische levenswijze op te geven en begreep dat het aangenaam kon zijn te wonen in steden. Zijn residentie werd Pasargadai, waar hij zich ook liet begraven. Langzaam verstedelijkend vond Iran definitief aansluiting bij de beschavingen van het Tweestromenland.

[Wordt vervolgd]