[Een tijdje geleden blogde ik enkele keren over de Late Oudheid. Een van degenen die reageerden, John Messemaker, zegde toe zijn gedachten over het onderwerp op een rijtje te zetten. Van dat stuk verscheen het eerste deel hier.]
Keizer Gratianus werd in 359 geboren en wed acht jaar later door zijn vader, keizer Valentinianus I, gekroond tot medekeizer. De belangrijkste reden dat de negentienjarige Gratianus in 378 niet met zijn leger aanwezig was bij de Slag van Hadrianopolis, waardoor een ramp wellicht te voorkomen was geweest, is dat hij opgehouden was door schermutselingen met onder andere Alanen. Na de slag ging hij ertoe over diverse plunderaars te rekruteren voor zijn leger en daarbij ging hij niet alleen zo ver dat hij een groep Alanen tot lijfwacht maakte, nee, de keizer ging zelfs publiekelijk gekleed in “Skythische” outfit. Net als zijn lijfwacht ging hij dus gekleed zoals de overwinnaars van Hadrianopolis.
Omdat Gratianus nogal wat weerstand opriep, voerde Magnus Maximus in 383 een putsch uit. De legitieme keizer werd op de vlucht gearresteerd door zijn generaal Merobaudes en aan Maximus overgedragen, die zijn rivaal terstond doodde. Ondanks de mislukking van Gratianus’ regering vertelt de Romeinse militaire auteur Vegetius nog iets positiefs over hem, namelijk dat hij de laatste keizer was die zijn infanterie nog borstplaten en helmen liet dragen.
Daarna werden, door onachtzaamheid en luiheid, driloefeningen op het exercitieveld in de ban gedaan. De traditionele bescherming begon daardoor zo zwaar te wegen dat soldaten ze nauwelijks meer gebruikten. Daarom vroegen zij de keizer eerst om borstplaten en maliënkolders niet meer te verplichten en daarna volgden de helmen. Dus vochten onze soldaten zonder enige bescherming van hoofd en romp tegen de Gothen en werden ze afgeschoten door boogschutters. Hoeveel rampen er ook plaatsvonden, hoeveel schitterende steden ook vielen, niemand probeerde de borstplaat en helm weer te verplichten. Dus gaat het nu zo op het slagveld dat onze soldaten, omdat ze geen bescherming dragen, bloot staan aan wonden en daardoor eerder denken aan rennen dan aan vechten.
Tussen de regels door laat Vegetius daarmee zien wat hij dacht van de al genoemde keizer Theodosius en zijn opvolgers.
Magnus Maximus was een huisvriend of een cliënt van de familie van Theodosius en een ervaren generaal, waardoor hij in eerste instantie door Theodosius werd erkend als keizer in Brittannië en Gallië. In Italië was de twaalfjarige Valentinianus II, de halfbroer van Gratianus, kindkeizer onder de tutelage van zijn moeder Justina en zijn generalissimo Bauto. Toen Maximus echter voorbereidingen trof om Italië aan te vallen, onder andere door de Alamannen (een Germaanse stam uit het Zwarte Woud) uit te nodigen om Zwitserland en Italië te plunderen, regelde Bauto niet alleen Franken die Maximus’ rijk langs de Rijn aanvielen maar ook een aanval door de Hunnen. Daarmee is Bauto de eerste Romeinse leider die Hunnen inzette.
Tot verbazing van veel Italianen waren deze Hunnen “uiterst gedisciplineerd” (Vegetius verwijt Romeinse troepen dat ze dat niet waren) en hielden zij zodanig huis tussen de Alamannen dat daar een halve eeuw nauwelijks meer van werd vernomen. Ondertussen huwde Justina, de moeder van kindkeizer Valentinianus II, haar jonge en mooie dochter Galla uit aan de veel oudere keizer Theodosius, op voorwaarde dat deze zijn nieuwe zwager Valentinianus zou beschermen tegen Maximus. Theodosius stemde in en toen Maximus Italië in 388 binnenviel, werd hij vernietigend verslagen door Theodosius. Het West-Romeinse leger leed zware verliezen en omdat Maximus troepen uit Brittannië had meegenomen, werd dat eiland nauwelijks nog verdedigd. Het kreeg vanaf nu in toenemende mate te maken met plunderende piraten die zich langs de Noordzeekusten van het eiland vestigden.
Theodosius, die vanaf nu de facto alleenheerser was over beide helften van het Romeinse Rijk, benoemde Arbogast, de zoon van Bauto, tot nieuwe legerleider van Valentinianus II. Deze was op dat moment zeventien jaar oud, volgens Romeinse wetten volwassen en dus handelingsbekwaam. Theodosius gaf Arbogast daarom strikte instructies over wat hij het beste bestuur vond. Dit leidde al snel tot botsingen waarbij Valentinianus uitriep “ik ben de keizer” en Arbogast de orders van deze keizer voor diens ogen doormidden scheurde met de mededeling “ik heb maar één baas en dat is Theodosius”.
Valentinianus raakte depressief. De verhalen over zijn dood in 392 lopen ernstig uiteen, maar het meest waarschijnlijke lijkt zelfmoord. Arbogast vroeg Theodosius nu om instructies, maar toen die uitbleven ontstond een sfeer van wantrouwen tussen de Oost-Romeinse keizer en diens West-Romeinse zetbaas. Het conflict escaleerde in 394 tot een nieuwe burgeroorlog. Wéér bevocht Theodosius Romeinen in plaats van Tervingi. De lange, blonde, blauwogige Theodosius verzamelde een enorm “barbaars” leger waarvan gezegd werd “u heeft de hele wereld lichtingen opgelegd, maar uw eigen onderdanen daarvan vrijgesteld”.
Aan de rivier de Frigidus werd wéér een Romeins leger verslagen, zij het met veel moeite. Onder meer Alariks Tervingi leden zware verliezen voor Theodosius. Arbogast, die via zijn vader Bauto Frankische voorouders had, had natuurlijk ook Germaanse krijgers in zijn leger, maar wéér zegevierde het meest “barbaarse” leger: dat van Theodosius. Dit kan niet goed geweest zijn voor het zelfvertrouwen van Romeinen. De gebruikelijke militaire oplossing voor zulke problemen is oefenen op het exercitieveld, net zolang tot men alle handelingen zó kundig beheerst dat men vanzelf vertrouwen krijgt in wat men doet. Zoals we van Vegetius weten: dat gebeurde niet.
“De belangrijkste reden dat Gratianus…”
Daar ben ik het niet mee eens. Valens had kunnen wachten, een paar van zijn generaals drongen daar ook op aan, maar hij was eerzuchtig en wilde niet delen in de glorie van de overwinning. We kennen de afloop. Was de uitslag anders geweest als Gratianus eerder was gearriveerd? Mogelijk maar zeker niet per definitie. Valens had nog steeds zelf kunnen aanvallen, of misschien was Gratianus zelf tegen de Goten aangelopen.
“Net als zijn lijfwacht ging hij dus gekleed zoals de overwinnaars van Hadrianopolis.”
Dat is niet correct, Goten en Alanen waren, voor zover wij weten, niet op dezelfde manier gekleed.
” ..aan Maximus overgedragen, die zijn rivaal terstond doodde. ”
Niet correct. Gratianus werd gedood door de magister equitum Andragatius”.
“namelijk dat hij de laatste keizer was die zijn infanterie nog borstplaten en helmen liet dragen.”
Leuk stukje maar we weten uit allerlei bronnen, geschreven zowel als archeologie, dat Vegetius totale onzin schreef. De Romeinse infanterie bleef zwaar bepantserd. Ik zou dit zeker nuanceren.
“omdat Maximus troepen uit Brittannië had meegenomen, werd dat eiland nauwelijks nog verdedigd.”
Historici hebben, geïnspireerd door een geschrift van een 6de-eeuwse monnik (Gildas) en latere Middeleeuwse legenden (Coan Meriadoc) lang zo gedacht, maar de bronnen zeggen iets anders. De Notitia Dignitatum, overzicht van (o.a.) de militaire organisatie van het Romeinse Rijk, opgesteld onder Theodosius c. 6 jaar na de dood van Magnus Maximus, aangevuld met archeologische bewijzen, maakt duidelijk dat dit verhaal zeker niet opgaat. De diocese heeft aan het begin van de 5de eeuw een volledige militaire bezetting.
“Arbogast, die via zijn vader Bauto Frankische voorouders had, had natuurlijk ook Germaanse krijgers in zijn leger”
“maar wéér zegevierde het meest “barbaarse” leger: dat van Theodosius. Dit kan niet goed geweest zijn voor het zelfvertrouwen van Romeinen.”
Sorry maar dit soort stellingen creëren een in mijn ogen volslagen verkeerd. beeld. Elke Romeinse keizer in de 4de eeuw huurde alvorens op campagne te gaan, zoveel mogelijk barbaarse soldaten in: generaals gingen met een zak goud op ‘flexwerkers’ af, die na de campagne weer naar huis gestuurd werden. Julius Caesar huurde al Germanen in tijdens zijn campagnes in Gallië en Brittannië. Constantijn zou tegen zijn rivaal Licinius 100.000 soldaten hebben opgesteld – in meerderheid niet-Romeinen (net als Licinius trouwens). Alaric probeerde tot op het laatst van deze ‘uitzendstatus’ af te komen middels zijn eis tot regulier leger benoemd te worden, met plundering als drukmiddel. In 410 kwam dat tot de plundering van Rome.
“namelijk dat hij de laatste keizer was die zijn infanterie nog borstplaten en helmen liet dragen.” Ik zou dit niet als totale onzin karakteriseren. We weten inderdaad dat de Romeinse infanterie wapenrusting bleef dragen, maar uit Procopius kunnen we opmaken dat de tactische rol van de infanterie veranderde. Net als de ruiterij was de infanterie nu niet alleen met wapens voor het man tot man gevecht maar ook met werpwapens bewapend, met name de boog. De voetsoldaten konden vóór of achter de ruiters staan in dichtgeordende formatie, om hun paarden tegen vijandelijke projectielen te beschermen respectievelijk de ruiterij tot toevluchtsoord te dienen, en dan droegen ze gewoonlijk een wapenrusting. Maar een zeer belangrijke rol van de infanterie was ook om de ruiters als schermutselaars te ondersteunen, en dan werd die wapenrusting achterwege gelaten. Bovendien was het karakter van wapenrusting veranderd. Een legionair uit de periode van het Principaat was minstens zo zwaar gepantserd als een ruiter van de hulptroepen, maar de latere Romeinse ruiters waren zwaarbewapende boogschutters die volledig met pantser waren bedekt en ook hun paarden bepantserden. De infanterie droeg een veel minder uitgebreide en lichtere wapenrusting, die begon al een beetje op de middeleeuwse infanterie te lijken. Ik zou Vegetius dus eerder van overdrijven dan van liegen beschuldigen. Hij interpreteerde de tactische transformatie van het Romeinse leger als verval, en uit Procopius’ lofzang op de nieuwe oorlogsvoering aan het begin van zijn Oorlogen kan je opmaken dat men er in de 6de eeuw nog steeds zo over dacht.
De tactische uitrusting van het Romeinse leger veranderde niet of nauwelijks. Ook de legioenen hadden schermutselaars en boogschutters, de laatsten waren trouwens ook bepantserd. Later Romeinse cavalerie kon volledig bepantserde paarden hebben, maar ook half- of niet-bepantserde, we weten hier te weinig van af.
“De infanterie droeg een veel minder uitgebreide en lichtere wapenrusting”
Sorry maar wat we hier van weten klopt niet met deze vaststelling. De tweedeling van legiones/auxilia veranderde naar een infantrie die beide rollen kon vervullen. En net zo zwaar bepantserd. Als Vegetius dus claimt dat de soldaten van de keizer toestemming kregen om al hun bepantsering ‘af te leggen’ en daardoor zware verliezen leden door de Gotische boogschutters dan kletst hij gevoeglijk uit z’n nek.
Procopius bespreekt de 6de eeuw en dan zijn we al een heel stuk verder. In die tijd vond men het al prima als de twee voorste en twee achterste rijen van een formatie bepantserd waren, zoals we duidelijk uit de Strategikon van Maurikios kunnen vernemen.
“Het West-Romeinse leger leed zware verliezen en omdat Maximus troepen uit Brittannië had meegenomen, werd dat eiland nauwelijks nog verdedigd.”
Hoe kwamen de Oost-Romeinen aan Britse troepen? Lag Engeland in die tijd op een andere plek?
“Arbogast vroeg Theodosius nu om instructies, maar toen die uitbleven ontstond een sfeer van wantrouwen tussen de Oost-Romeinse keizer en diens West-Romeinse zetbaas.”
Theodosius was nu de keizer van een herenigd Romeinse rijk, waarom liet hij niets van zich horen?
– Maximus was keizer van het Westen. Het veldleger dat hij meenam naar Gallia bestond waarschijnlijk grotendeels uit Galliers en Germanen. Die troepen werden met Maximus verslagen, en bleven in het Westen.
– Waarom Theodosius ‘niets van zich liet horen’ is de miljoen dollar vraag. In ieder geval deden in de oudheid – zoals ik al aangaf – verschillende verhalen de ronde over de dood van Valentinianus II. De meesten gaan richting zelfmoord, maar ook moord door Arbogastes word genoemd. Het probleem met de laatste is dat Arbogastes vader Bauto zéér nauw betrokken was met de famillie van de keizer Valentinianus. Theodosius zal dus in ieder geval veel onderzoek hebben gedaan en bovendien consultaties hebben verricht.
Het leger waar hij uiteindelijk mee ten strijde trok kwam deels uit Armenië, Alania & Maeotis en verder gebruikte hij bijvoorbeeld ook Alaricus’ Tervingi. Om dat voor elkaar te boksen zal hij tijd nodig hebben gehad.
De échte vraag is natuurlijk waar het wantrouwen van Theodosius vandaan kwam. Dat valt helaas niet goed te zeggen. Waarom Theodosius uiteindelijk ten oorlog trok is iets makkelijker: Toen Arbogastes taal nog teken van Theodosius hoorde, heeft hij de burger Eugenius als keizer van het westen uitgeroepen. Dat viel niet goed bij Theodosius.
Ik bedoel: Maximus riep zichzelf uit tot Keizer in Brittannia. Daar nam hij het Britse veldleger mee naar Gallia.
“Maximus was keizer van het Westen.”
Och, o ja. Wat me in de war maakt waren de voorbereidingen en inval van Maximus in Italië. Een West-Romeinse keizer die het West-Romeinse rijk binnenvalt…
Het verhaal is daarmee een soort latijnse GTST meets ‘Asterix en de Gothen’.
Rare jongens, die West-Romeinen.
Jona, een edit-functie voor eigen reacties, zomaar een ideetje…
Gothen die overigens niets te zoeken hebben in Germanië rond de tijd van Asterix. Dat moeten Germanen zijn, maar dat zou de grap met de Gothische letters onmogelijk maken.
Tja, maar we weten allemaal – ik sinds kind al – dat Asterix niet over de Oudheid gaat. Daarmee staat het ironisch genoeg in een respectabele historische traditie …..
Het ‘Westen’ was sinds keizer Diocletianus af en toe opgeknipt. Veelal in enerzijds in Illyria, Italia & Africa en anderzijds Brittannia, Gallia en Iberia. Vandaar dat een Westerse keizer vanuit Gallia een Westerse keizer in Italia kon aanvallen.
Overigens: bedankt voor je reactie. Het leert mij dat ik teveel voorkennis veronderstel. Ik had het anders en eenvoudiger moet formuleren.
“Die troepen werden met Maximus verslagen, en bleven in het Westen”
Nee, daarvan werden de beste eenheden door Theodosius ingepikt om het Oostleger aan te vullen. Het Westen leed hier een gevoelige nederlaag.