Stel dat Willem-Alexander niet kan slapen, wat doet hij? Precies, hij vraagt een lakei om iets voor te lezen. Geen spannend verhaal natuurlijk, want dan blijft hij wakker liggen. Onze koning verzoekt dus om het saaiste wat er maar te bedenken is: een handvol AMvBs uit de tijd van Beatrix, Juliana en Wilhelmina. Het kan niet anders of Willem-Alexander ligt halverwege het “Besluit bedrag eigen-risico-aanspraken Waarborgfonds Motorverkeer” op één oor.

Dit is geen scene uit Lucky TV maar uit het Bijbelboek Esther, waarin de Perzische koning Ahasverus (Khšayarša in het Perzisch, Xerxes in het Grieks) zich laat voorlezen uit een slaapverwekkend saaie tekst. In de Statenvertaling:

In denzelfden nacht was de slaap van den koning geweken, en hij zeide, dat men het boek der gedachtenissen, de kronieken, brengen zou; en zij werden in de tegenwoordigheid des konings gelezen.

Ik was er niet bij toen het boek Esther werd geschreven, maar ik durf er een goede fles onder te verwedden dat de auteur een grijns had van oor tot oor. Ik zou sowieso graag willen weten hoe het boek tot stand is gekomen, want het is een van de mooiste én subversiefste delen uit de Bijbel.

Samengevat: Xerxes geeft een feest en nodigt in een vrolijke bui zijn koningin Vasti uit bij de aangeschoten mannen. Omdat ze dit weigert, wordt ze verstoten. Als je het mij vraagt ligt de sympathie van de auteur bij Vasti, die zich hier waardiger gedraagt dan haar man, die zich verderop in het verhaal overigens zal rehabiliteren. In elk geval zoekt hij nu een nieuwe koningin en dat wordt het Joodse meisje Esther, die tot dan toe leefde bij haar neef Mordekai.

Vervolgens maakt Xerxes zijn tweede fout: op advies van zijn hoveling Haman, die de Joden wil uitmoorden, geeft hij toestemming voor een pogrom. Mordekai ontdekt het plan en laat het Esther weten, die haar man ervan weet te overtuigen dat hij op het punt staat iets grondig verkeerd te doen. Xerxes laat Haman op staande voet executeren maar zit nu wel met een probleem: hij kan zijn eigen beslissing niet herroepen. De oplossing blijkt te zijn dat de Joden het recht krijgen zichzelf te verdedigen – en dat gebeurt dan ook.

Het leuke is, om te beginnen, dat de twee vrouwen in dit verhaal veel sterkere personen zijn dan Xerxes. Esther is geen feministisch traktaat maar voor een tekst van ruim twee millennia oud is het Bijbelboek knap subversief. Dit past goed in de Perzische tijd, waarin althans koninginnen een aanzienlijke vrijheid lijken te hebben gehad. Uit kleitabletten blijkt bijvoorbeeld dat ze grote landerijen en eigen inkomsten hadden. Ook later traden de Ptolemaïsche en Seleukidische koninginnen vrij onafhankelijk op.

Interessant is ook dat Xerxes weliswaar fouten maakt, maar dat hij, als het erop aankomt, een kracht blijkt te zijn voor het goede. Esther documenteert zo een fase in het Jodendom waarin rechtvaardige niet-Joden een plek konden krijgen in de heilsgeschiedenis. Dat was binnen het jodendom overigens niet onomstreden: zo kennen we ook teksten waarin duidelijk wordt gemaakt dat de niet-Joden zijn geschapen voor “de groeve” – een nogal onplezierige plaats in het hiernamaals. Het is opmerkelijk dat onder de Dode Zee-rollen alle Bijbelboeken zijn gevonden, behalve Esther: blijkbaar zijn de rollen eigendom geweest van een groep die excluvistisch dacht over het Verbond. Het boek Esther was ooit controversieel.

Misschien nog aardig om toe te voegen: het verhaal speelt zich af in Susa en het lijkt erop dat de auteur van Esther het koninklijke paleis kent. Het rivierpaviljoen dat ergens wordt genoemd, is inderdaad opgegraven, al is het in de huidige vorm gebouwd door een latere koning; je kunt inderdaad vanuit de troonzaal zien wat er op een van de hoven gebeurt; en vooral is de Grote Poort geïdentificeerd waar Mordekai zich weleens ophoudt.

Interessant is ook dat de twee dateringen in het verhaal – de val van Vasti en de val van Haman – ruwweg tegelijk zijn met crises die we uit andere bronnen kennen: de opstand van Šamaš-eriba en Bêl-šimânni in Babylonië in 484 v.Chr. en een door Herodotos genoemd conflict na Xerxes’ terugkomst van zijn Griekse campagne. Ik zou aan dit alles niet de conclusie willen verbinden dat het verhaal letterlijk waar is, want de namen van “Esther” en “Mordekai” zijn verbasteringen van Babylonische godennamen (Ištar en Marduk), wat suggereert dat minimaal één verhaallaag niet-Joods is. Het zijn echter intrigerende gegevens, zoals de Perzische tijd in de Joodse geschiedenis sowieso buitengewoon intrigerend is.