
Stel dat Willem-Alexander niet kan slapen, wat doet hij? Precies, hij vraagt een lakei om iets voor te lezen. Geen spannend verhaal natuurlijk, want dan blijft hij wakker liggen. Onze koning verzoekt dus om het saaiste wat er maar te bedenken is: een handvol AMvBs uit de tijd van Beatrix, Juliana en Wilhelmina. Het kan niet anders of Willem-Alexander ligt halverwege het “Besluit bedrag eigen-risico-aanspraken Waarborgfonds Motorverkeer” op één oor.
Dit is geen scene uit Lucky TV maar uit het Bijbelboek Esther, waarin de Perzische koning Ahasverus (Khšayarša in het Perzisch, Xerxes in het Grieks) zich laat voorlezen uit een slaapverwekkend saaie tekst. In de Statenvertaling:
In denzelfden nacht was de slaap van den koning geweken, en hij zeide, dat men het boek der gedachtenissen, de kronieken, brengen zou; en zij werden in de tegenwoordigheid des konings gelezen.
Ik was er niet bij toen het boek Esther werd geschreven, maar ik durf er een goede fles onder te verwedden dat de auteur een grijns had van oor tot oor. Ik zou sowieso graag willen weten hoe het boek tot stand is gekomen, want het is een van de mooiste én subversiefste delen uit de Bijbel.
Samengevat: Xerxes geeft een feest en nodigt in een vrolijke bui zijn koningin Vasti uit bij de aangeschoten mannen. Omdat ze dit weigert, wordt ze verstoten. Als je het mij vraagt ligt de sympathie van de auteur bij Vasti, die zich hier waardiger gedraagt dan haar man, die zich verderop in het verhaal overigens zal rehabiliteren. In elk geval zoekt hij nu een nieuwe koningin en dat wordt het Joodse meisje Esther, die tot dan toe leefde bij haar neef Mordekai.
Vervolgens maakt Xerxes zijn tweede fout: op advies van zijn hoveling Haman, die de Joden wil uitmoorden, geeft hij toestemming voor een pogrom. Mordekai ontdekt het plan en laat het Esther weten, die haar man ervan weet te overtuigen dat hij op het punt staat iets grondig verkeerd te doen. Xerxes laat Haman op staande voet executeren maar zit nu wel met een probleem: hij kan zijn eigen beslissing niet herroepen. De oplossing blijkt te zijn dat de Joden het recht krijgen zichzelf te verdedigen – en dat gebeurt dan ook.
Het leuke is, om te beginnen, dat de twee vrouwen in dit verhaal veel sterkere personen zijn dan Xerxes. Esther is geen feministisch traktaat maar voor een tekst van ruim twee millennia oud is het Bijbelboek knap subversief. Dit past goed in de Perzische tijd, waarin althans koninginnen een aanzienlijke vrijheid lijken te hebben gehad. Uit kleitabletten blijkt bijvoorbeeld dat ze grote landerijen en eigen inkomsten hadden. Ook later traden de Ptolemaïsche en Seleukidische koninginnen vrij onafhankelijk op.
Interessant is ook dat Xerxes weliswaar fouten maakt, maar dat hij, als het erop aankomt, een kracht blijkt te zijn voor het goede. Esther documenteert zo een fase in het Jodendom waarin rechtvaardige niet-Joden een plek konden krijgen in de heilsgeschiedenis. Dat was binnen het jodendom overigens niet onomstreden: zo kennen we ook teksten waarin duidelijk wordt gemaakt dat de niet-Joden zijn geschapen voor “de groeve” – een nogal onplezierige plaats in het hiernamaals. Het is opmerkelijk dat onder de Dode Zee-rollen alle Bijbelboeken zijn gevonden, behalve Esther: blijkbaar zijn de rollen eigendom geweest van een groep die excluvistisch dacht over het Verbond. Het boek Esther was ooit controversieel.
Misschien nog aardig om toe te voegen: het verhaal speelt zich af in Susa en het lijkt erop dat de auteur van Esther het koninklijke paleis kent. Het rivierpaviljoen dat ergens wordt genoemd, is inderdaad opgegraven, al is het in de huidige vorm gebouwd door een latere koning; je kunt inderdaad vanuit de troonzaal zien wat er op een van de hoven gebeurt; en vooral is de Grote Poort geïdentificeerd waar Mordekai zich weleens ophoudt.
Interessant is ook dat de twee dateringen in het verhaal – de val van Vasti en de val van Haman – ruwweg tegelijk zijn met crises die we uit andere bronnen kennen: de opstand van Šamaš-eriba en Bêl-šimânni in Babylonië in 484 v.Chr. en een door Herodotos genoemd conflict na Xerxes’ terugkomst van zijn Griekse campagne. Ik zou aan dit alles niet de conclusie willen verbinden dat het verhaal letterlijk waar is, want de namen van “Esther” en “Mordekai” zijn verbasteringen van Babylonische godennamen (Ištar en Marduk), wat suggereert dat minimaal één verhaallaag niet-Joods is. Het zijn echter intrigerende gegevens, zoals de Perzische tijd in de Joodse geschiedenis sowieso buitengewoon intrigerend is.
Esther is het enige boek in de Bijbel waarin God niet voorkomt. Zou dat ook een reden kunnen zijn voor het ontbreken in de Dode Zee-rollen?
Zou best kunnen!
Jona
Kan ik toch mijn eerdere vraag/opmerking plaatsen die eerder geen antwoord kreeg:
Waarom staan in populaire geschiedeniswerken altijd illustraties uit 16e-19e eeuw?
De argeloze lezer gaat denken dat de kleding en entourage authentiek zijn. Wikipedia heeft er een handje, van vooral in uitvoerige Bijbelse lemma’s.
Hoe zit het met de illustratie bij dit stukje?
Het is meestal een rechtenkwestie: die oude afbeeldingen zijn gratis. Ik vind het zelf altijd een zwaktebod: het voegt niets toe maar geeft mensen wel een verkeerd beeld van hoe het vroeger is geweest. Pakweg Griekse soldaten zagen er niet uit zoals ze in de negentiende eeuw dachten. Ook leidt het tot conceptuele zwakte: we hebben het niet meer alleen over de Oudheid maar ook over een later tijdperk.
Waarom ik het vandaag wel deed? Omdat ik op mijn blog nooit helemaal consequent ben – niet zijn wil ook – en we geen historische afbeelding hebben van Esther. Bovendien vind ik het op zich wel aardig te kunnen vertellen dat Esther in het islamitische Iran een populaire heldin is.
De consequentie is ook dat wij al vanaf de lagere school met een beeld in ons hoofd zitten over bijvoorbeeld God de Vader of Maria of Jezus dat er moeilijk uit te krijgen is,net zoals alle Bijbelse scènes (vlucht naar Egypte, etc…). Het hoort nu eenmaal bij de menselijke geest dat hij een beeld wil hebben over alles wat hij leert. Dat had je in de geschiedenisboekjes, in de katholieke bidprentjes. Ik denk inderdaad dat het een kwestie van copyright en van kosten is.
Maar met moderne historische afbeeldingen zitten we met hetzelfde probleem. Tot aan het tijdperk van de fotografie zijn zelfs weinig geschilderde portretten van heersers volledig betrouwbaar, want ze moesten zo geflatteerd mogelijk weergegeven worden.
Wat ik mij soms afvraag is: zijn er literaire of andere werken uit de oudheid bekend waar illustraties in stonden, zoals in de middeleeuwen al het geval was? Of leenden de dragers zich daar niet zo goed toe? Er waren natuurlijk realistische bustes (weinig geflatteerd soms zoals die van Seneca of Cato), maar niet iedereen had de mogelijkheid om ze te gaan bekijken waar ze hun vaste plaats hadden. Of waren er veel kopieën van beroemdheden?
We hebben, als het gaat om illustraties, geen portretten, maar er zijn wel geïllustreerde manuscripten. Ik zal erop terugkomen in de museumstukkenreeks.
Hartelijk dank voor je antwoord!
Esther:
” O, koning, hoor mijn bede:
Gij, die uw volk regeert in voorspoed en in vrede,
Laat toch die moord niet toe: het is de dolle haat,
De jaloezie en nijd, die hem tot blindheid slaat,
Die zoekt de ondergang der volkeren te verwerven
Waartoe ook ik behoor. Ook ik zal moeten sterven,
Zo deze opzet slaagt.”
Een fragment uit “Esther”, een spel geschreven voor het poppentheater van Jan Nelissen.
Auteur: Evert Werkman, die een groot kenner was van het werk van Vondel en in zijn stijl schreef. Werkman schreef “Esther” in februari 1957 en hij was toen al zes jaar mijn vader.
Jona
Wordt in Iran gemeld dat Esther joods was?
De mensen die ik erover heb gesproken, wisten het wel. Het werd ook tegen de Joden gebruikt, door bijvoorbeeld een schadevergoeding te vragen voor de dood van de Perzen die om het leven kwamen toen ze zich toch aan een pogrom waagden.
Beste Jona, kun je mij een antwoord geven op de bovengestelde vraag of is het een domme vraag van mijn kant?
Zie boven!