Het megalithische complex van Karahunj of Zorats Karer in Armenië, waar ik vorige week ging kijken, is een van de indrukwekkendste plekken die ik ooit heb gezien. Toch is het helemaal niet groot. Het gaat om weinig meer dan een lage grafheuvel van vlakke grauwe stenen, omgeven door een cirkel van veertig menhirs, elk zo’n twee meter hoog, waarvandaan twee linten van rechtopstaande stenen zich uitstrekken naar het noorden en zuiden. In het uiterste noorden en zuiden staan nog wat aanvullende menhirs. In totaal zijn er 222 of 223 stenen brokken basalt.
In vierentachtig daarvan zijn gaten geboord, waardoor soms een fluitend geluid schijnt te klinken. Ik heb het niet zelf gehoord maar het geldt als verklaring voor de naam Karahunj (“de sprekende stenen”). De fluitende stenen zullen indrukwekkend zijn, want ze staan in een verder overdonderend leeg, desolaat landschap, vlakbij een ravijn.
Hoe oud zou het complex zijn? Hier ontspoort de zaak en begint het vermaak.
Je kunt een datering verzinnen onder de aanname dat Karahunj een antiek observatorium is. De volgende stap is dan dat je onderzoekt of de gaten in sommige stenen zijn gericht op – ik noem eens wat – de plek waar de zon opkomt op de langste dag van het jaar. Omdat de aardas langzaam verschuift door de zogenaamde precessie, vormt de richting waarin de steen staat een aanwijzing voor de datum. De Britse antiquariër William Stukeley was in 1720 de eerste die dit onderkende en benutte om, samenwerkend met de astronoom Edmund Halley, Stonehenge te dateren. Weliswaar verkeerd, maar het principe was herkend.
Helaas is het voor Karahunj onbruikbaar. Vier stenen met gaten zouden zijn gericht op het genoemde punt op de horizon waar de zon op de langste dag van het jaar opkwam in het zesde millennium v.Chr. Dat is niet per se onzin, maar met zo’n tachtig stenen met gaten is er altijd wel iets mogelijk. Er zullen ook wel gaten zijn gericht op het punt waar de zon opkomt of ondergaat op de kortste dag van het jaar. Of op de dag waarop de lente begint. Of de herfst. Of de plek waar Sirius of de Plejaden of Arcturus of Deneb opkomt dan wel ondergaat op deze of gene datum. En dan hebben we ook nog een paar millennia om uit te kiezen. Met vierentachtig doorboorde stenen en 168 kijkrichtingen is er altijd wel een identificatie en een jaartal te verzinnen en los daarvan: de gaten zijn nogal wijd, wat het helemaal eenvoudig maakt dat er een significante datum uit komt rollen.
Bovendien: Armenië ligt in een gebied met veel aardbevingen en het megalithische monument ligt boven de breuklijn waarop ook de beruchte aardbeving van 1988 heeft plaatsgevonden. Een beving in 1407 had het epicentrum zo’n beetje recht onder Karahunj. Wie nog mocht aarzelen: van de tachtig stenen met een gat is de helft inmiddels omver gevallen. Kortom, het principe kan kloppen maar is onbruikbaar. Dat de stenen zijn doorboord toen de menhirs werden opgericht, is dan nog een aanname die ik verder maar onbesproken zal laten, al is hiervoor welbeschouwd nul bewijs. De gaten kunnen trouwens, als ze even oud zijn als de stenen, ook hebben gediend voor het transport.
Al deze onzekerheid heeft verdere speculaties niet belet. De plek heet vanouds Dik-dik Karer, wat zoiets wil zeggen als “rechtopstaande stenen”, of ook wel Koşun taş, wat Turks is voor “stenen leger”. Omdat die taal niet echt populair is in Armenië, werd de naam vertaald in het Armeens: Zorats Karer ingevoerd. De Armeense onderzoekster Elma Parsamian introduceerde de naam Karahunj, die nooit eerder had bestaan, al noemt een middeleeuwse bron een in deze buurt gelegen dorp Karunj. De verzonnen naam Karahunj werd vervolgens – we goropiseren wat af – gebruikt als argument om te beredeneren dat Stonehenge een kopie was van het Armeense monument: Karahunj, “sprekende stenen”, werd dus Stone Hunj ofwel Stonehenge. Ik verzin het ook niet.
Om de kwakgeschiedenis maar te laten wat ze is: je kunt het gebied natuurlijk ook gewoon opgraven. Dan blijken er in de omgeving zo’n dertig graven te zijn, waarvan de oudste dateren uit de Midden-Bronstijd, dus tussen pakweg 2000 en 1600 v.Chr., en de jongste uit de tiende eeuw v.Chr. Het met vlakke grauwe stenen bedekte en met veertig menhirs omgeven graf dateert dan uit het begin van het eerste millennium v.Chr. In de hellenistische tijd diende de plek als vluchtburcht en het lint van stenen dat zich van noord naar zuid uitstrekt, blijkt dan de basis van een stadsmuur.
Het is allemaal wat nuchterder maar zulke conclusies lijken mij voldoende interessant om niet te hoeven speculeren over prehistorische sterrenwachten.
De fundering van de stadsmuur? Welke stadsmuur?
Daar is dus weinig van over. Alleen de stenen staan nog. De tichels en houten delen zijn gewoon weg.
Ja maar, van welke stad? (sorry hoor:griep en de hele dag thuis, dan krijg je dat) Ik zie in de tekst alleen een dorp voorbijkomen.
Maar nu zie ik in de tekst op het einde de verwijzing staan. Niet goed gelezen dus… excuus.
Als kwakgeschiedenis dit soort stukjes oplevert, ben ik every inch voor kwakgeschiedenis. 😎
Iets voor von Daniken.
Dus niemand weet al waar deze oude menhirs vandaan komen, door wie, wanneer en waarvoor ze zijn opgericht. Het is nu nog even ‘kwak’ om ze in het 6e of het 2e millenium te dateren, om er grafstenen of astronomische observatiestenen van te maken.
Dat ze een heilige plek van de bewoners van destijds zijn geweest, lijkt me evident, ook al is daar geen bewijs voor.
Wie er met een wichelroede onderzoek doet, zou kunnen waarnemen of ze op een concentratie van leylijnen liggen. Dat is bijvoorbeeld het geval met veel oude menhirs en hunebedden zoals die in Drenthe, en met veel oude kerken. Te interessant om er alleen over te ‘kwakken’.
Ahum, Kees, leylijnen en wichelroedes zijn bij uitstek kwak — en bewezen onzin.
“evident, ook al is daar geen bewijs voor”.
Is dat nou zo’n ‘contradictio in terminis’?
Niet als men “evident” associeert met dingen als “voor de hand liggen” en “gezond verstand”. Wel als men een semantische analyse op het woord laat (evident zal wel verwant zijn aan evidence, wat men kan vertalen als empirische data die als bewijs dienen). Maar het is evident dat mensen slordig zijn qua taalgebruik en zich maar weinig aantrekken van dergelijke analyses. Ik ook niet. En een bioloog die het woord “ontwerp” (design) gebruikt is nog geen creationist van het ID type.
Dat bedoel ik nou, het ligt ‘voor de hand’ dat ze er met een bedoeling zijn geplaatst, zoals dat overal op deze aarde met dit soort stenen is gebeurd. Het ligt niet voor de hand dat ze er zomaar zijn geplaatst of bij toeval terecht zijn gekomen. De natuur zat vol tot heiligheden verklaarde bijzonderheden. Zo waren er heilige heuvels en vennen en als die er niet waren werd een heilige eik geplant of een menhir.
“De natuur zat vol tot heiligheden verklaarde bijzonderheden.”
Dat is nogal negentiende-eeuws.
https://mainzerbeobachter.com/2014/04/02/de-god-van-de-gaten/
https://mainzerbeobachter.com/2017/05/09/buitenaards-gesteente/
In het sjamanisme is het idee dat alles, mensen, dieren, planten, stenen, natuurkrachten, een ziel heeft en dat je met die zielen in contact kunt treden heel gewoon. Dat gaat al duizenden jaren terug. En die ideeën werken nog steeds door: de Fuji in Japan en de Kailash in Tibet zijn heilig in het sjintoisme en het Tibetaanse boeddhisme en die zitten allebei vol met sjamanistische elementen. Dus zo 19e eeuws is Kees’ opmerking nou ook weer niet.
Van “met een bedoeling geplaatst” naar “tot heiligheid verklaard” is wat men in de logica noemt een non-sequitur.
“lijkt me evident”
Wetenschappelijke methodes zijn nou net ontwikkeld om precies hier een enorme reeks vraagtekens bij te zetten. Als ik uit het raam naar buiten kijk lijkt het me evident dat de Aarde plat is. Als een voorwerp vanuit mijn persoontje gezien (jawel, ik ben egocentrisch) met de lichtsnelheid naar links reist en een ander voorwerp met de lichtsnelheid naar rechts lijkt het me evident dat de onderlinge snelheid het dubbele ervan is.
Toch zijn beide evidente conclusies fout – het tweede nog meer dan het eerste.
Op welke wijze werden die gaten geboord?
Ze zien er zo glad uit nl.
En basalt is hard.
Jona Lendering weet er altijd weer iets ‘leuks’ van te maken. En ja, in de 18de eeuw fantaseerde men er nogal op los. Inmiddels weten we meer. Tot ongeveer het midden van de 20ste eeuw was iedereen er heilig van overtuigd, dat b.v. de megalietencultuur, ja de beschaving in het algemeen, in het Midden Oosten was ontstaan, en zich van daaruit langzaam over grote delen van de wereld had verspreid, o.a. naar Europa. U kent het ongetwijfeld: “Ex Oriente Lux” (“Het Licht komt uit het Oosten”).
Maar nadat er in der jaren 50 door de fysisch-chemicus Willard Libby de zogenaamde C-14 methode was ontwikkeld, waarmee de leeftijd kan worden bepaald van organische stoffen, kwamen archeologen in de periode daarna tot eigen verbijstering tot de conclusie dat de oudste megalietmonumenten zich niet in het M.O. bevonden maar in West Europa . De bouw daarvan begon medio 6de millennium voor onze jaartelling in Bretagne , waar Carnac later uitgroeide tot ‘de hoofdstad van de wereldwijde megalietencultuur’. In het M.O. (en dus ook in Armenië)doken de eerste megalietmonumenten pas rond 3200 v.C. op. Het waarschijnlijk aller-oudste bouwwerk van steen in de wereld is (gebakken leem is m.i. geen echte steen) de pas in 1954 ontdekte ‘Super-Cairn’ van Barnenez bij Ploueroc’h in Finistère/Bretagne, welke 75 m lang, 20-25 m breed en 6-8 meter hoog is. Deze stamt al uit het 5de millennium v.C (4850-4450 v.C.). Na de Grottentijd met de prachtige schilderkunst in vooral Frankrijk en Spanje tijdens de laatste IJstijd hebben Europese volken dus niet stil gezeten. Voordat er aan Nijl en Eufraat écht iets interessants gebeurde, bouwden mensen in Europa al gedurende ruim 2000 jaar megalietmonumenten, waarvoor in veel gevallen nogal wat kennis van wiskunde en astronomie nodig was. En dit is geen fantasie over de Oudheid; dit zijn wetenschappelijk vastgestelde feiten. Een interessant detail dat Joussaume in zijn eerder vermelde boek ‘Des Dolmens Pour Les Morts’ niet onbesproken kon laten, gaat over wiskunde. Het is een gegeven feit, dat wiskundige bekendheden als ‘de stelling van Pythagoras’, welke voor de bouw van Stonehenge en andere monumenten benodigd was, pas ná 1500 v.C. opduiken in o.a. China en Mesopotamië. In Europa waren die toen al zo’n 2000 jaar in gebruik.
Er zijn wel meer megalitische bouwwerken met ongeveer dezelfde ouderdom als Barnenez, bijvoorbeeld de dolmen van Kercado (bij Carnac), de cromlech van Almendres in Portugal.en de tempels van Malta, dus de claim van oudste bouwwerk is wat voorbarig. En wat te denken van Göbekli Tepe in Turkije met dateringen tussen 8000 v. Chr en 10000 v. Chr.? Dus het licht kwam noch uit het oosten noch uit het westen, we weten het gewoon niet zeker. En dan is Afrika megalitisch gezien nog nauwelijks verkend gebied.
Verder heb je geen wiskunde of astronomie nodig om die dingen te bouwen, je moet wel verrekte handig (en sterk?) zijn en een goed waarnemingsvermogen hebben..
De hele Westkust van Europa is inderdaad bezaaid met megalietmonumenten, vanaf 5200 v.C. (menhirs vanaf ca. 5500 v.C.). Helaas lukt het me niet om hier het schema van Roger Joussaume ’te plakken’. Maar de kleinere dolmens noemt men meestal niet een ‘stenen gebouw’, hoewel daar uiteraard ook iets voor te zeggen valt. En ja: Göbekli Tepe in Turkije lijkt een uitzondering. Maar ik heb ook al gelezen dat, als één geval een duidelijke uitzondering is bij ‘de rest van de wereld’ je toch even op moet passen. Wellicht is er een fout mee gemaakt; misschien is er een Turkse nationalist bezig geweest. Ik zou het niet weten. En ja, Joost van den Buijs heeft gelijk: we weten nog heel veel niet. B.v. waarom verschenen er direct na de IJstijd in Turkije allerlei vreemde ‘magische’ figuren die voorheen alleen in Europese grotten voorkwamen??
Welke magische figuren bedoel je?
“Wetenschappelijk vastgestelde feiten” nog wel, goh. Die zijn vast nog veel waarder dan ware feiten.
Maar eh, hoe werd met de C-14 methode de ouderdom van stenen berekend?
Nou, je schaaft wat basalt af en richt er een atoomkanon op en je krijgt een uitdraai met een datum. Plus of min 6 jaar natuurlijk.
Lijkt een logische vraag, maar: Men bestudeert het organisch materiaal direct onder en bij die stenen.
Wat betreft Stonehenge, William Stukeley en Edmund Halley haal je hier een aantal dingen door elkaar. Stukeley probeerde Stonehenge te dateren aan de hand van het langzaam veranderende verschil tussen het magnetische noorden en het ware noorden (hij ging er dus vanuit dat het magnetisch kompas toen al werd gebruikt). Halley had in 1692 al geschreven over de mogelijkheid om hiermee oude bouwwerken te dateren. De methode om een bouwwerk te dateren aan de hand van de langzaam verschuivende punten van zonsop- en -ondergang aan de horizon — niet ten gevolge van de precessie maar door de veel kleinere verandering in de helling van de aardas — werd pas veel later door William Matthew Flinders Petrie (in 1880) en Norman Lockyer & Francis Cranmer Penrose (in 1901) toegepast. Zie verder David Boyd Haycock, _William Stukeley: Science, Religion, and Archaeology in Eighteenth-Century England_ (Woodbridge: Boydell & Brewer, 2002), pp. 124-126.
Helaas zijn mijn voetnoten weggevallen in het voorgaande stuk. De bronnen zijn als volgt: 1) Zie: Roger Joussaume: ‘Des Dolmens pour les Morts, Les mégalithismes à travers le monde’. Collection = La Mémoire du Temps= dirigé par Jean Guilaine. HACHETTE 1985. (in het Engels beschikbaar als: ‘Dolmens for the Dead’, Cornell University Press, Ithaca, New York. 1988). En 2): P.R. Giot: Vorgeschichte in der Bretagne’, Menhire und Dolmen. EDITIONS JOS .
Zijn de stenen met gaten niet gericht op de naburige stenen, zoals op de foto?
Deze wel. Andere niet.
Moet je je al die stenen voorstellen tijdens een aardbeving…
Ze floten toen dubbel zo hard, verbeeld ik me.
De mooiste verklaring staat in de Asterix: de boer van het dorp accepteert Obelix zijn menhirs als betaalmiddel voor koeienmelk, want hij heeft toch nog ergens een waardeloos leeg weilandje liggen wat hij op deze manier leuk kan aankleden.
Misschien nog wel leuker is (ik parafraseer) “dan kunnen ze over twintig eeuwen lekker harrewarren waar die nutteloze stenen voor dienden”.
jammer genoeg is de vraag van Jan Kroeze blijven liggen: hoe maakte men dergelijke gaten in harde steen, en zonder (?) metalen gereedschap. Heeft iemand wel eens geprobeerd om met een moderne steenbeitel iets met een steen uit te richten? Ik verzeker u, dat valt niet mee. En hoe polijst je een gat zo dat het er na een paar duizend jaar in weer en wind nog heel glad uitziet.? Hoeveel manuren (dagen maanden jaren) zijn nodig voor één gat. Ik vind dat eerlijk gezegd interessanter dan al dat gespeculeer in veler bijdragen.
(nog een paar: menhirs waren een bruidsschat, of: om te laten zien dat je wat voorstelt ,maak je een menhir, of het was een soort sport, zoals nu voetbal (en even nuttig) of….. Er hoeft helemaal geen religieus motief te zijn)
Juist duizend jaar weer en wind maken een van oorsprong ruw gat glad
In het verleden had men iets wat wij verloren zijn: tijd. Geef een mens met een stenen beitel of een stenen hak voldoende tijd en (in dit geval vermoedelijk) hij (een steenhouwerij is niet bevorderlijk voor kwetsbare kinder-oogjes) zal er een mooi rond gat uit kunnen houwen, zelfs in basalt. Het gaat niet om kracht, het gaat om het juiste tikje, met de beitel in de juiste hoek geplaatst, dat het basalt-schilfertje doet loslaten. En dan weer zo´n tikje, en nog een en nog een… Schilfer voor schilfer verdwijnt het materiaal.
Een buurvrouw nam in de jaren vijftig ooit uit Egypte een polijststeen voor haar kleine buurmeisje, ik dus, mee uit het Dal der Koningen (tegenwoordig zou dat strafbaar zijn neem ik aan), die ze daar tussen het puin had opgeraapt. Het is een conische ruw granieten steen die ondanks zijn ruwheid goed in de hand ligt. De onderkant daarentegen is glad van het vele polijsten. Met zo´n soort steen en water kan een stenen oppervlak heel glad worden gemaakt. Grof beginnen en dan stukje bij beetje steeds fijner afwerken, met polijststenen van toenemende fijnheid. Geen idee of er bij Karahunj polijststenen gevonden zijn. Komt dat basalt uit de omgeving of komt het elders vandaan? Dat zou je willen weten. En indien elders, waar elders?
Wat ik grappig vind is dat in de over-bewerkte khachkars (Gos Havank:-) ter decoratie ook ontzettend veel, ondiep lijkt te zijn geboord, waarna de ronde gaatjes naar een andere vorm zijn gewerkt. Maar toen waren er al boormethodes met metalen boren, en metalen beitels en hakken.
@saskia: dank, ik denk dat ik snap waar het om draait, tijd en geduld, iets wat momenteel nogal schaars is geworden!