In mijn reeks stukjes over het Byzantijnse Rijk nu een wat minder vrolijk verhaal. Het komt uit de Alexias van Anna Komnene, de dochter van keizer Alexios I Komnenos (r.1081-1118). Hij is de man die orde op zaken probeerde te brengen – en ook eigenlijk een heel eind kwam – na de catastrofale crisis na de Byzantijnse nederlaag tegen de Turken bij Manzikert in 1071. Alexios werd geconfronteerd met het ene probleem na het andere: Turken in Anatolië, een aanval van de Normandiërs van Sicilië, strooptochten van de Petsjenegen en tot overmaat van ramp de doortocht van de ridders van de Eerste Kruistocht.
Alexios wist de crises te overleven en het rijk enigszins te herstellen. Zijn dochter deed er verslag van in een van de lezenswaardigste geschiedwerken uit de Middeleeuwen. (De titel Alexias is een woordspeling op Ilias en ik houd daarom niet van de meer gangbare weergave Alexiade.) Anna heeft echter meer te vertellen dan verhalen over politiek en oorlog. Bijvoorbeeld over de bogomielen, een religieuze groep op het Balkanschiereiland.
Bogomielen
De bogomielen waren dualisten: ze geloofden in een goede God en een slechte duivel, en meenden dat de eerste ging over het rijk van de geest en de andere over de materie. De menselijke ziel was door God geschapen maar in de materie opgesloten geraakt. (We hebben dus te maken met een vorm van manicheïsme.) Voor orthodoxe christenen was dit een gruwel, want voor hen is de materie, omdat ze door God is geschapen, gewoon goed.
De bogomielen hielden bovendien vast aan armoede-idealen die in de Volle Middeleeuwen in onbruik raakten, wat hen maakte tot potentiële revolutionairen. Een keizer moest hiertegen optreden en dat was nog meer het geval omdat de bogomielen woonden langs de Via Egnatia, de strategisch belangrijke weg over de zuidelijke Balkan.
Bogomielen of orthodoxe christenen?
Alexios nam een groep mensen gevangen die hij ervan verdacht bogomielen te zijn. Ze zouden levend worden verbrand, ongeveer zoals later de katharen op de brandstapel terechtkwamen. Enigszins problematisch was echter dat sommige gearresteerden ontkenden ketters te zijn. Ze waren goede christenen, wat vanuit hun eigen perspectief bezien ook waar was, en Alexios wilde tot elke prijs vermijden dat hij rechtgelovige christenen aan de vuurdood zou prijsgeven. Maar hoe?
Anna Komnene beschrijft dat haar vader een list bedacht (Alexias 15.8-10). Hij liet twee brandstapels oprichten en liet de gevangenen weten dat een daarvan, voorzien van een kruis, was bedoeld voor de christenen en dat de andere was bedoeld voor de bogomielen. Iedereen zou worden geëxecuteerd maar kon in zijn laatste momenten beslissen hoe hij wilde sterven. Een gestorven bogomiel zou op het Laatste Oordeel dus niet hoeven zeggen tegen de bogomilische god dat hij hem had verloochend.
De brandstapels brandden, de gevangenen liepen hun dood tegemoet en er ontstonden twee groepen: de christenen en de bogomielen. Alexios liet de christenen onmiddellijk vrij en stuurde de bogomielen terug naar de gevangenis. Daar kregen ze bezoek van priesters, die probeerden hen te genezen van hun slechte opvattingen.
Basileios
Uiteindelijk bleef het aantal executies beperkt tot één: na overleg met patriarch Nikolaas III werd de bogomielse bisschop Basileios afgevoerd naar een brandstapel in de hippodroom van Constantinopel. De vlammen van de brandstapel laaiden volgens Anna Komnene hoger op dan de obelisk in het midden van de renbaan. De bogomielse leider, die aanvankelijk nog had gezegd dat engelen hem zouden wegnemen, werd stil toen hij werd geplaatst op het schavot, waarvandaan hij zich kon redden door naar een kruis te lopen. Op de aansporingen van Alexios zijn dwaling af te zweren, reageerde Basileios echter niet. Uiteindelijk voerden de beulen hem af naar zijn dood.
We weten onvoldoende van de leer van de bogomielen om precies te begrijpen wat zij geloofden. (Anna Komnene wist er meer van, maar vond het ongepast dat een zedige vrouw over zulke afschuwelijke zaken sprak.) We weten wel het een en ander over de geloofsopvattingen van de met de bogomielen verwante katharen. Die meenden dat als een bisschop zijn geloof afzwoor, ook de door hem toebediende sacramenten ongeldig waren. Dat betekende dus dat als zo iemand het vege lijf redde door het orthodoxe christendom te aanvaarden, al zijn gelovigen voor eeuwig verdoemd waren. Misschien heeft Basileios toen hij daar op die stellage stond, aarzelend, overwogen om, net als zijn geestverwanten, terug te keren naar de kerk van Constantinopel – maar hij kon dat niet.
Zedig, wat een lekker woord.
Etymologie?
Sittlichkeit f. ‘Wohlanständigkeit, Moral’ (Anfang 16. Jh.). unsittlich Adj. ‘unanständig, anstößig, unmoralisch’, ahd. unsitulīh (um 800), mhd. unsitelich ‘ungehörig, unziemlich, unpassend’. sittsam Adj. ‘brav, ehrbar, geziemend’ (15. Jh.), ahd. situsam ‘passend, geeignet’ (8. Jh.).
https://www.dwds.de/wb/Sittlichkeit
Misschien van O.Ind. śīla- n. “ consuetude, character”.
https://www.budsas.org/ebud/dict-ep/dictep-m.htm
Helaas helpt het grote PIE woordenboek me hier niet verder https://marciorenato.files.wordpress.com/2012/01/pokorny-julius-proto-indo-european-etymological-dictionary.pdf
Maar ik ken de klankwetten van het PIE niet… wordt de l door een t voorafgegaan in deze taal evolotie? Iemand een idee?
Dat is toch heel wat anders dan “Dieu connaîtra les siens”, wat een Franse aanvoerder geantwoord zou hebben op de vraag of onder de Katharen geen rechtvaardigen konden zijn. Of schetst Anna een te mooi beeld van haar vader?
Het probleem is dat we van die zogenaamd dualistische geloofsrichtingen wel erg weinig weten. Alleen de Manicheeërs en de Priscillianisten hebben geschriften achtergelaten. Manicheeër is later een pejoratieve benaming geworden voor al wat niet recht in de leer geacht werd. Een label dat opgeplakt is door de tegenstanders, dus.
Er bestaan inderdaad niet veel bronnen over de dualistische geloofsrichtingen. Maar de Katharen hebben wel degelijk geschriften nagelaten. Ik lees er al jaren over en ga vaak naar de Languedoc. Ik probeer zoveel mogelijk van hun burchten te bezoeken en hoop ze allemaal nog eens te zien, maar afgelopen zomer hebben we onze vakantie naar ‘Le pays des Cathares’ moeten afblazen, vanwege de extreme hitte en omdat ik nogal slecht te been ben geworden.
Wat zich daar destijds heeft afgespeeld heeft valt met geen pen te beschrijven.
De site van Als Catars is interessant!
Er is discussie over hoe het Bogomilisme zich verspreid heeft, maar men denkt dat het Paulucisianisme (Armenië) de oorsprong ervan is. Zie: https://www.wikiwand.com/en/Paulicianism
Zie ook: http://www.pollitecon.com/html/ebooks/The-Bogomils-in-Macedonia.pdf Ik signaleer dit artikel voor wat het waard is en let niet al te veel op de kwaliteit van het Engels.
Wat Mani zelf betreft. Hij vond dat een leer vastgelegd moest worden op schrift om later meningsverschillen en misverstanden te voorkomen. Zijn zeven kanonieke werken zijn deels of volledig verloren, zodat we inderdaad door zijn tegenstanders ‘geïnformeerd” zijn. Daar heb je gelijk in.
Ik denk inderdaad dat al deze stromingen bepaalde dogma’s hebben gehad, maar dat er toch ook grote verschillen waren. Het Manicheïsme en het Spaanse Priscillianisme zijn meer stromingen die van bovenaf georganiseerd zijn, met een duidelijke intellectuele basis. Mijn idee is dat het Katharisme en Bogomilisme meer stromingen ‘from below’, vanuit het volk zijn.
Dat geloof ik ook. De Katharen waren ook sterk gekant tegen de mistoestanden die in Rome plaatsvonden. In wezen waren het zuiverder (what’s in a name) christenen dan de Rooms-Katholieken.
“Tot overmaat van ramp… “: Alexios was natuurlijk wel een van de hoofdrolspelers bij het in gang zetten van die kruistocht. Die kruistocht heeft hem veel hoofdbrekens gekost, maar ik denk dat hij zo rond 1100 niet ontevreden zal zijn geweest met het netto resultaat.
Daar had hij inderdaad alle reden voor.
@Otto Cox Ik denk dat het resultaat hem enorm tegenviel. Zijn bedoeling schijnt te zijn geweest dat hij de militaire kracht van West Europa zou kunnen gebruiken om het voor Byzantium verloren terrein terug te winnen. Maar daar kwam niets van terecht omdat de kruisvaarders niet inzagen waarom zij hun veroveringen aan de – inmiddels heterodoxe – Byzantijnen zouden overdragen en alle veroveringen voor zichzelf hielden. Het hielp de onderlingen betrekkingen ook al niet dat Alexios – volgens Anna – besloot om het kruisleger geen toegang tot Constantinopel te geven, maar ze voor de poort liet kamperen.
Het kruisvaardersleger heeft Alexios zeker meer hoofdbrekens gekost dan waarop hij zal hebben gehoopt. Maar het heeft hem wel in staat gesteld de westelijke helft van Anatolië weer onder zijn gezag te brengen. Dat de kruisvaarders Antiochie en andere steden in Libanon en het heilige land, zoals ze wel hadden beloofd, was een tegenvaller maar het Bynantijnse rijk stond er na de 1e kruistocht beter voor dan daarvoor.
Yup.
Hij heeft inderdaad niet heel Anatolië teruggekregen, maar de Seljuken waren vanaf de Egeïsche kusten en de Zee van Marmara verdreven en de weg richting Antiochië was hersteld. Dat was minder dan beoogd, maar niet gering. Ik denk dat Alexios het project een zeven zou hebben gegeven. Was Antiochië aan hem overgedragen, het zou een acht zijn geweest.
Ik weet niet of je van ”’de militaire kracht” van West-Europa kan spreken als de Franse en Engelse koningen en de Duitse keizer niet mee gingen. Het was vooral de hoge en lagere adel uit bepaalde gebieden. Overigens waren de kruisvaarders in Byzantijnse ogen net zo heterodox, voor zover dit soort theologische disputen bij beide partijen speelden.
Waar de Bulgaarse herkomst van de bogomielen aanleiding toe gaf: https://en.wikipedia.org/wiki/Buggery.
Petsjeneeg, bogomiel! Ik zie daar een schreeuwende kapitein Haddock bij.