Het is al heel lang bekend: als de mensheid nog toekomst wil hebben, zullen we in het rijke noorden een stap terug moeten doen. Vleesconsumptie zal zeldzaam worden. (Ironie: ik schrijf deze woorden net nadat ik een stuk kip in de oven heb gezet.) Minder vlees is ook niet zó heel erg, want het is eigenlijk een nogal inefficiënt voedingsmiddel. Als iemand van alleen vlees en zuivel zou moeten leven, is twee-en-een-half voetbalveld nodig om hem te voeden, terwijl een even grote akker met graan twaalf mensen kan voeden.
In het Romeinse Rijk, met zijn onderontwikkelde economie, was vlees dus zeldzaam. Mensen aten vooral graanproducten, met als gezonde aanvullingen de vruchten van de wijnrank en de olijfboom. Plus natuurlijk nog wat fruit. Als een gewone Romein al vlees at, zal het zijn gegaan om spek, lever, haas, ham en andere delen van de varkens die in de wintermaanden werden geslacht. Als je bedenkt dat deze dieren afval eten, is het niet zo vreemd dat bijna de helft van alle bekende amuletten betrekking heeft op maagkramp. De Romeinen legden dit verband overigens niet.
Omdat ze niet wisten dat varkensvlees niet bepaald koosjer veilig was, aten de bewoners van Rome deze zeldzame delicatesse graag en betaalden ze hoge prijzen. De stad was dus een goede markt voor bedriegers. De Grieks-Romeinse arts Galenos heeft een gruwelijke anekdote:
Het is bekend dat veel herbergiers en slagers erop zijn betrapt mensenvlees te verkopen als varkensvlees, ofschoon niemand bij het eten ervan enig verschil had opgemerkt.
Maar uit betrouwbare bron heb ik vernomen dat er in een of andere herberg een smakelijke jus met de heerlijkste stukken vlees werd opgediend en dat de gasten pas toen ze verzadigd waren, een vingertopje met de nagel er nog aan ontdekten en zich angstig realiseerden dat ze zelf konden worden opgegeten door de mensen in de herberg, die dat immers zo gewend waren. Naar verluidt zijn ze meteen naar buiten gelopen en hebben daar het verteerde voedsel uitgekotst alvorens hun weg te vervolgen. Korte tijd later zouden inderdaad personen in de herberg zijn gesnapt bij het slachten van mensen.
Ik beken dat ik het citaat, dat voor Stad in marmer is vertaald door Hein van Dolen, heb gehaald uit de editie-Kühn, die dateert uit de negentiende eeuw. Er zijn recentere en betere tekstedities, maar daar kon ik destijds niet bij. In de Kühn-editie is dit 12.254.
Of het verhaal waar is? Ik weet het niet. Het klinkt als een broodje aap en ik ben geneigd het ook zo te beschouwen. Van de andere kant: Galenos, die bepaald niet dom was, is er expliciet over dat hij het heeft van een betrouwbare bron. Dat betekent dat in elk geval één kritische geest het geloofde en gegeven de zeldzaamheid van antiek vlees wil ik ook niet op voorhand uitsluiten dat er toch iemand op het idee is gekomen een mens te doden om te serveren in zijn herberg.
Naschrift
Inderdaad, een broodje-aap-verhaal. Dankzij het wonder dat Twitter heet kon ik dit snel voorleggen aan Peter Burger, die alles weet van volksverhalen, en die in het commentaar hieronder wees naar de volksverhalenbank. Sowieso zijn de commentaren vandaag de moeite van uw lectuur waard.
“Als je bedenkt dat deze dieren afval eten, is het niet zo vreemd dat bijna de helft van alle bekende amuletten betrekking heeft op maagkramp. De Romeinen legden dit verband overigens niet.”
Dan waren die Romeinen slimmer dan jij. Kwakbiologie en kwakvoedingskunde. Beesten (en planten) die voor mensen ongeschikt voedsel eten kunnen zelf prima voedsel zijn voor mensen. En koken is nu juist de kunst om in beginsel ongeschikt voedsel eetbaar te maken.
Niet alleen die anekdote is een broodje aap, dit hele artikel is dat. Wie zij bijvoorbeeld de Romeinen waar je op doelt, over welke mensen uit het Romeinse rijk in welke periode heb je het precies? Dat de dichtbevolkte stad Rome niet overliep van het wild betekent niet dat dit in de rest van het rijk niet volop aanwezig was.
Maagkramp zal eerder zijn ontstaan door slechte persoonlijke hygiëne en het niet kunnen conserveren van levensmiddelen dan mythische oneetbare varkens.
Je gaat ervan uit dat de Romeinen werkelijk kookten, zoals wij het doen. Water tot honderd graden en zo. Ik denk dat dat niet het geval kan zijn geweest want daarvoor was hout veel te kostbaar.
Ik ga wel even navragen hoe het zat met Romeins voedsel, in welke mate het was gepasteuriseerd en zo.
‘(…) daarvoor was hout veel te kostbaar.’
Dat lijkt me sterk, als je alleen al de hele Romeinse badcultuur bekijkt.
Dankzij de archeologische opgravingen in Pompeii en Herculaneum zijn we heel veel over de Romeinse keukeninrichting te weten gekomen.
Daarnaast zijn er nog de verslagen van exorbitante en copieuze maaltijden die Romeinse keizers en de gegoede stand aanrichten. Daar werd echt niet op een houtje meer of minder gekeken, hoor!
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Oud-Romeinse_keuken#Voedselbereiding
Nee, Pompeii en Herculaneum zijn niet te vergelijken met Rome. Die stad had >50.000 doden per jaar (miljoen inwoners; gemiddelde levensduurverwachting van 20 jaar; immigratieoverschot). We weten dat mensen onbegraven bleven liggen en in massagraven zijn gedumpt. Ze zijn in de negentiende eeuw teruggevonden. Het houtgebrek in Rome was reëel en het zegt wel iets dat een van de Severische keizers een procurator aanstelde met geen andere taak dan het garanderen van de houttoevoer voor de openbare badhuizen.
Ja, daar heb je wel een punt. Maar goed, ‘Rome’ was groter dan de wereldstad…
Met andere woorden, er was hout, maar dat kwam niet ten goede aan de (armsten onder de) plebejers?
Daarnaast werd Rome geplaagd door ziekten, niet alleen door de slechte hygienische en sanitaire omstandigheden, maar vooral ook door malaria.
‘We weten dat mensen onbegraven bleven liggen (…)’
Over keizer Vespasianus (die van: ‘Pecunia non olet’…) gaat het verhaal dat op zekere dag een hond zijn vertrekken binnenliep met een mensenhand is zijn bek, die hij onder de werktafel van de keizer legde. Anderen zeggen dat Vespasianus aan de maaltijd zat (het één sluit het ander niet uit natuurlijk; heb jij je kippetje onder het bloggen opgepeuzeld? 😉).
De duizenden ‘not haves’ die geen woning hadden, leefden in sloppenwijken op braakliggende terreinen en op de begraafsplaatsen langs de hoofdwegen. Daardoor konden ziekten zich makkelijk verspreiden. Malaria was sowieso een probleem in het moerassige Latium. Later kwamen daar epediemiën van (mogelijk) pest of pokken (187 CE, 2000 doden per dag, gedurende dertig jaar) bij.
In later eeuwen kwamen daar hongersnoden overheen, als door oorlogshandelingen de graantoevoer vanuit Noord-Afrika en Egypte weer eens stagneerde.
De armen werden begraven in massagraven (puticuli), – aanvankelijk buiten de muren – die later weer werden bebouwd als ze binnen de uitleg kwamen te liggen.
Ik geloof direct dat hout in de stad Rome zeldzaam was. Maar je hebt het over amuletten die neem ik aan overal gevonden zijn, en ik neem geen moment aan dat hout ook elders in de provincies zeldzaam was.
Lijkt mij ook sterk. Als ik even terugdenk aan die keren dat ik het aan m’n maag kreeg in een ver land, kwam het niet door het eten, maar door niet gezuiverd water. Ik dat de verklaring voor die Romeinse maagklachten eerder daar ligt. Hun soep zullen ze wel goed doorgekookt hebben, maar hun drinkwater…
Nu ga je in tegen je eigen principes, Jona. Je wil nooit dat we de oudheid door een bril uit – in dit geval – een negentiende eeuw bekijken. Het pasteuriseren is uitgevonden in door Louis Pasteur in de 19e eeuw. https://nl.wikipedia.org/wiki/Pasteuriseren
Tja…ik denk dat Jona een leuk citaat had en daar een blog omheen heeft gebreid (klopt dat?).
En ja…heeft er iemand in “de” Romeinse Tijd ooit eens mensenvlees geserveerd? Vast wel..
Hadden “de” middeleeuwers een bochel? Maakten “de” 20e eeuwers lampenkappen van mensenhuid? Tja……
Anekdotes, mensen….anekdotes….
Nee, het is de voorbereiding voor een stukje dat ik verderop in de pen heb. Dat het een leuke anekdote is, is redelijk toevallig.
‘Mensen aten vooral graanproducten, met als gezonde aanvullingen de vruchten van de wijnrank en de olijfboom. Plus natuurlijk nog wat fruit.’
Nou, er stond echt nog wel wat meer op het Romeinse menu: diverse groenten, noten, vis en schaaldieren, wild, melkproducten, eieren en gevogelte; jouw lekkere kippetje bijvoorbeeld.
Een en ander is terug te lezen is het boekje ‘Rome aan tafel: ideaal en praktijk van het Romeinse diner’, een proefschruft van Colette Planken.
ISBN 978-90-8773-008-6, Scriptio, 2007.
Het is ook zo dat in een Romeins huis de keuken zich doorgaans in of bij het toilet (latrine) bevond. Bepaald geen hygiënische situatie, dus buikloop zal echt niet alleen door het varken zijn gekomen…
Verder is jouw observatie zeer juist dat we in het ‘rijke noorden’ (laten we het liever over de ‘Westerse’ samenleving hebben) een krankzinnige vlees- en zuivelcultuur hebben ontwikkeld, met alle landbeslag en de uitstoot van methaan uit de bio-industrie.
Mooi verhaal! Het gegeven van eters die een vreemd botje (nagel, tand, etcetera) in hun voedsel vinden en zich dan realiseren wat ze hebben gegeten, is een bekend verhaalmotief voor folkloristen. Zie bijvoorbeeld dit verhaal uit Ethel Portnoy’s boek Broodje Aap: http://www.verhalenbank.nl/items/show/14529
Is het motief nog eerder terug te vinden dan bij Galenus?
Vruchten van de wijnrank? Druiven dus? Dat is toch ook fruit?
“de Severische keizers een procurator aanstelde met geen andere taak dan het garanderen van de houttoevoer voor de openbare badhuizen.”Het gaat hier alleen om het stoken van de tientallen grote en kleinere badhuizen die idiote hoeveelheden hout verstookten. De gewone stadbewoner had doorgaans geen kachel en slechts een bescheiden houtskool brandertje waarop eten kon worden bereid.Die verbruikte niet zoveel houtskool zoals iedereen die wel eens een barbecue heeft laten uitbranden kan weten. Voorts was Italië aanzienlijk minder dicht bevolkt dan nu en was er dus veel meer bosland dan vandaag. Bosland dat iedere twintig jaar weer geoogst kan worden.
Sinterklaas had ook ervaring met herbergiers die mensen pekelen: de onbetrouwbare herbergier was inderdaad een wijdverspreide angst. Terzijde: over de wintertaferelen van Bruegel (achtergronden, betekenis) is recent een heel mooi boek verschenen bij het Mercatorfonds: Bruegels wintertaferelen – Tine Luk Meganck en Sabine Van Sprang.
“De Romeinen waren papjongens”, aldus één van mijn leraren Latijn.
In de jaren ’70 heb ik eens een roman gelezen “De specialiteit van het huis”. Ik geloof dat het zelfs van Roald Dahl was. Het speelde in en bijzinder restaurant in Parijs. De plot van het verhaal was dat je “geballoteerd” moest worden om op den duur de status van stamgast te krijgen. Als je dat eenmaal was, kon je voortaan van tijd tot tijd “de specialiteit van het hus” geserveerd krijgen. Anderen niet. Van allerlei andere vaste gasten verdwenen er soms ineens mensen. Die andere gasten waren soms een jaar lang onthaald op allerlei geweldige specialiteiten. En wat bleek uiteindelijk: die gasten werden doelbewust vetgemest, opdat de kwaliteit van hun eigen lichaam zeer hoog zou worden. Uiteindelijk werden ze geslacht en opgediend aan de echte stamgasten….
Een eeuwig verhaalthema, lijkt mij…
Klinkt inderdaad als een verhaal van Roald Dahl! Hij heeft er ook een geschreven over een hospita die haar huurders een voor een om zeep helpt en opzet. Herbergiers en hospita’s lijken inderdaad dankbare onderwerpen voor gruwelijke fantasieën.
Vlees is goede voeding wat eiwitten betreft. Willen we met z’n allen aan de soja dan is het afbranden van de Amazone een logisch gevolg. Ik weet dat dat toch al gaande is en soja oplevert voor diervoeding in onder andere Noord-Amerika. En dit leidt dan weer tot vlees eten.Cirkels moeten blijkbaar altijd rond worden. Minder vlees lijkt me dus beter. Ik heb een jaar 15 vnl. vegetarisch geleefd en dat was goed te doen naar mijn mening althans, maar nu eet ik weer vlees.
Nog iets, het eten van mensenvlees smaakt naar varken heb ik me laten vertellen, Er is dus nog hoop als we met z’n 60 miljard mensen hier op deze aarde ronddolen.
‘Willen we met z’n allen aan de soja dan is het afbranden van de Amazone een logisch gevolg.’
Soja wordt vooral gebruikt als veevoer, iedere minuut maar liefst 36 voetbalvelden, deels voor de sojateelt maar de Amazone wordt ook afgebrand door veeboeren om er onze T-bone steaks te laten grazen…
Indien gekapt, verdwijnt het hout in onze luxe keukens. Zijn we er op uitgekeken, dan wordt de boel er weer uitgesloopt, inclusief al dat prachtige natuursteen… Wat een verspilling!
https://www.natuurenmilieu.nl/themas/voedsel/projecten-voedsel/verantwoord-veevoer-duurzame-soja/
Over vlees eten en andere perikelen: het breidelen van de menselijke bevolkingsaanwas lijkt me onvermijdelijk, wil de rest van de flora/fauna ook nog een deel van leven op deze aarde kunnen hebben. Het leven bestaat niet alleen uit mensen!
Daarbovenop de vleesconsumptie terugbrengen tot redelijke proporties lijkt me een heel goed idee. Maar bij de manier waarop het vegetarisme momenteel wordt opgehemeld versus de aso-vleeseter staan mijn haren recht overeind. (Ik leefde een paar jaar verantwoord vegetarisch zonder vleeseters vies aan te kijken en werd weer carnivoor via een ernstige bloedarmoede.) Het welzijn van de aarde en het ethische dilemma van het doden van dieren zijn denk ik twee verschillende discussies, hoewel ze elkaar wel overlappen (intensieve veeteelt, slacht-excessen, soja). Ik zou deze problemen graag aan willen pakken op basis van redelijke argumenten en zonder verkapte heilsboodschap.
Een heel verstandige reactie, mevr. Sluiter. Het werkelijke probleem is dat we nu al met veel te veel mensen op deze aarde leven op een veel te hoog welvaartsniveau, en dat wordt alleen maar erger. Maar hoe lossen we dát op? Ik zelf heb in ieder geval al bewust gekozen om géén nakomelingen te verwekken.
Inderdaad: we zijn met teveel en we leven op veel te grote voet. Al die ‘welvaart’ is een uitnodiging aan hen die het minder hebben, om die status ook te bereiken. Dat is onverstandig, maar geef ze eens ongelijk: Wij geven immers het ‘goede voorbeeld’? Nog erger is, dat het begrip ‘duurzaamheid’ commercieel wordt uitgebuit, terwijl we het consumentisme zouden moeten aanpakken.
In veel derde wereldlanden zijn kinderen de sociale verzekering van de ouderen. De katholieke kerk weigert op zijn beurt het verstrekken van goede voorlichting, voorbehoedsmiddelen en abortus. Ook de achterlijkheid van volksgeloof, stamoudsten, medicijnmannen en sjamanen, die de westerse medische wetenschap wantrouwen, spelen daarin een rol.
Vlees (en dus melk en zuivelproducten), gevogelte, vis en zeevruchten eten is op zich niet verkeerd, te veel is echter ongezond en helemaal niet nodig, zo waarschuwen hart- en kankerstichting keer op keer. Ik weet waarover ik spreek… Door minder roodvlees te eten, zou het landbeslag weliswaar kunnen worden opgeheven, de methaanuitstoot gereduceerd en natuur hersteld, maar daarmee wordt de levensstandaard van de armsten in de wereld nog niet verbeterd. Dat is wel noodzakelijk om bevolkingsaanwas tegen te gaan.
Dat alles is echter zinloos zonder bewustzijnsverandering, Zolang we niet inzien dat wij niet het centrum van de wereld zijn en blijven vasthouden aan onze godsdienstige, politieke en nationalistische overtuigingingen, kortom ons eigen belang, zal er niets veranderen. Om te veranderen zullen we moeten samenwerken, wat neerkomt op het achterlaten van alles dat ons verdeeld houdt.
Doen we dat niet, dan zal vroeg of laat de wal het schip keren…
Zoals altijd begint verandering bij onszelf, bij ons eigen bewustzijn, onze eigen keuzes.
En het verhaal van Hansje en Grietje – hoe ging dat weer?
En ze leefden nog lang en gelukkig…
Menapische varkens behoorlijk aan de prijs? Dus een lekkernij?
Prijsedict van Diocletianus, boek IV (Item carnis):
“perae optimae petasonis sive Menapicae vel Cerritanae Ital(icum) po(ndo) unum (denarii) viginti”
In vertaling zoiets: “De beste kwaliteit Menapische of Cerritaanse ham, één pond, 20 denarii”
Martialis epigrammen XIII / LIV Perna
“Cerretana mihi fiat vel missa licebit
de Menapis: lauti de petasone vorent”
Een Engelse vertaling die ik ergens vond:
Ham (bacon?)
Let me have it from the territory of the Cerretans, or it may be sent from the Menapians; let epicures devour ham.