In het vorige stukje behandelde ik de Romeinse keizers van de eerste eeuw en de eerste helft van de tweede eeuw. Meestal wordt de regering van Marcus Aurelius beschouwd als keerpunt.

Van goud naar ijzer en roest

Onze bronnen spreken niets dan lof over deze filosofisch ingestelde man, die, toen hij werd geconfronteerd met de eerste Germaanse invallen sinds mensenheugenis, leiding gaf aan Romes grootste militaire operaties sinds de burgeroorlogen. Latere generaties beschouwden de oorlog aan de Donau als het keerpunt in de Romeinse geschiedenis. Maar het was niet de enige ramp, althans volgens de geschiedschrijver Cassius Dio (ca. 160-ca. 235), een uit het huidige Turkije afkomstige senator die een belangrijk geschiedwerk schreef:

Dit ene ding deed afbreuk aan het geluk van Marcus Aurelius, dat hij zich in zijn zoon, die hij op de best mogelijke manier had grootgebracht en opgevoed, op de ergst denkbare wijze had vergist. Daar moeten we het nu over hebben, want de lotgevallen van de Romeinen toen en onze geschiedenis nu tonen de val van een keizerrijk van goud naar een van ijzer en roest.

Die zoon was Commodus, de eerste keizer die “in het purper geboren” was, dat wil zeggen tijdens de regering van zijn vader. Zijn bewind deed denken aan dat van Caesar en Domitianus: met zijn autocratische gedrag bruuskeerde hij de Senaat, en na twaalf jaar werd hij vermoord. De bronnen portretteren hem als tweede Nero, die zich inliet met onromeinse praktijken en zich verlaagde tot optredens in het Colosseum.

De onvermijdelijke moord was zorgvuldig voorbereid. Toen Commodus op 31 december 192 stierf, zaten op alle sleutelposities aanhangers van de oude senator Pertinax. Deze verloor echter al snel de controle over de situatie, en dus brak de burgeroorlog uit die bekendstaat als het Vijfkeizerjaar (193). Nog een senator en drie generaals in de provincie eisten de macht op. De overwinnaar was Lucius Septimius Severus, een competente generaal.

De Severische dynastie

Tijdens zijn regering bereikte het imperium zijn grootste omvang. Drieëndertig legioenen beschermden achtenveertig provincies. Tegenwoordig liggen er veertig staten in het gebied dat destijds werd geregeerd vanuit één hoofdstad. Binnen de grenzen leefden ruim zeventig miljoen mensen, eenderde van de wereldbevolking. Als het aantal inscripties een maatstaf kan zijn voor de welvaart van een tijdvak, was de koopkracht van de Romeinen nooit zo groot als aan het eind van de tweede en het begin van de derde eeuw.

Severus’ dynastie was de eerste die even kosmopolitisch was als het imperium. Hij kwam uit Libië en was getrouwd met Julia Domna, de dochter van de priester van de Syrische zonnegod Ilah ha-Gabal (“heer der berg”) ofwel Elagabal. Ze hadden twee zoons: Caracalla en Geta, die de troon bestegen nadat Severus in 211 was overleden met de goede raad  bij elkaar te blijven, de soldaten hun geld te geven en alle anderen maar te laten kletsen. Het eerste gebod bleek het lastigste: binnen een jaar vermoordde Caracalla zijn broer.

Caracalla’s bekendste maatregel is de Constitutio Antoniniana, het “Edict van Antoninus” (de troonnaam van deze vorst). Het behelsde dat elke vrijgeborene het burgerrecht kreeg. Omdat er bloed kleefde aan Caracalla’s handen, zijn de contemporaine bronnen negatief over zijn bewind, en Cassius Dio insinueert dat de vorst het besluit alleen nam om de kas te spekken, een claim die De Blois en Van der Spek, de auteurs van Een kennismaking met de oude wereld, zonder commentaar overnemen.

Burgerrechten

Ik zou het niet hebben gedaan. Wat Dio beweert, is echter incorrect. De papyrus  die bekendstaat al P.Giss. 40 suggereert dat het een religieuze maatregel was. Bovendien bezaten degenen die rijk genoeg waren om echt bij te dragen aan de overheidsfinanciën, het burgerrecht allang. De maatregel was echter het logische eindpunt van een ontwikkeling die drie eeuwen eerder was begonnen: de gelijkberechting van de provincies. De Britse oudhistorica Mary Beard eindigt haar boek SPQR op precies dit punt.

Caracalla werd gedood tijdens een reis naar de tempel van de Syrische maangod Sin, door de commandant van de keizerlijke garde. Lang genoot deze Macrinus niet van het purper. De zuster van Julia Domna, Maesa, bewoog het Derde Legioen Gallica ertoe in opstand te komen en wees haar veertienjarige kleinzoon, de priester van Elagabal, aan als keizer. Macrinus werd door zijn mannen in de steek gelaten, en zo begon de regering van de vorst die meestal naar zijn god Heliogabalus wordt genoemd.

Hij en zijn opvolger Severus Alexander krijgen in de antieke bronnen dezelfde zwart-witbehandeling als Titus en Domitianus. In de Historia Augusta vormen hun levens een dubbelbiografie, waarin de decadente priester-keizer wordt gespiegeld aan de ideale vorst. Veel begrip hadden de Romeinen niet voor Heliogabalus, die de gevoelens van zijn onderdanen kwetste door geforceerd de cultus van Elagabal in te voeren. Een moordenaar vertolkte de gevoelens van het volk.

Verandering

Alexander zou beter hebben voldaan aan de verwachtingen, maar het is een feit dat zijn regering werd geteisterd doormuiterijen. In 235 werd hij vermoord te Mainz. De nieuwe keizer, Maximinus, was de eerste van een reeks generaals die in de loop van de derde eeuw aan het bewind kwamen. Soms trokken ze tegen elkaar ten strijde, zoals in het Zeskeizerjaar 238. Inflatie, agressieve buitenlandse vijanden en gebrek aan bestuurlijke continuïteit leidden ertoe dat het keizerrijk van karakter veranderde. Het einde van de Severische dynastie was daarmee tevens het einde van het keizerrijk in de vorm waarin het was gesticht door Augustus.

Het lijkt een bewogen geschiedenis. Maar dat valt reuze mee, zoals we volgende week zullen zien.