Zoals ik gisteren vertelde, waren er in Duitse verzetskringen plannen om Hitler te vermoorden en de schuld te schuiven in de schoenen van wat ze wilden presenteren als “eine gewissenlose Clique frontfremder Parteiführer”. Met vals bewijs wilden ze aannemelijk maken dat de top van de SS achter de aanslag zat, om zo te verhinderen dat SS-leider Himmler de macht zou overnemen. De sleutel om dit te doen, was de aanpassing van een al bestaand crisisplan, het Unternehmen Walküre.
Dit plan was opgesteld in de winter van 1941/1942, toen de Duitse troepen er niet in waren geslaagd Moskou in te nemen en duidelijk was geworden dat de rest van de oorlog niet meer zou bestaan uit snelle Blitzkriege. De Nazi’s hielden serieus rekening met opstanden van dwangarbeiders, concentratiekampgevangenen en krijgsgevangen Russische soldaten. Walküre bevatte de maatregelen die, als het werkelijk tot zulke opstanden zou komen, dienden te worden genomen: het actieve deel van de reserve van de Wehrmacht (het “Ersatzheer”) moest zowel in Berlijn als daarbuiten strategische posities innemen en garanderen dat het openbaar bestuur – lees: de Nazi-staat – kon blijven functioneren, terwijl manschappen die niet in de kazernes waren, binnen enkele uren actief moesten kunnen zijn.
Slechts twee mensen waren bevoegd het crisisplan in werking te stellen. De eerste was vanzelfsprekend Adolf Hitler zelf; de ander was de commandant van het reserveleger, generaal Friedrich Fromm. Generaal-majoor Henning von Tresckow, die al had geprobeerd Hitler uit de weg te ruimen, en Claus von Stauffenberg begrepen als eersten dat dit crisisplan, dat was bedoeld om de Nazi-staat te beschermen, zó viel aan te passen dat het mogelijk was de Nazi-staat ermee te vernietigen.
De eerste aanpassing was dat het plan ook in werking kon worden gesteld als Hitler zou overlijden. Verder was belangrijk dat de SS, die een onderdeel was van de NSDAP, onder het bevel van het leger zou worden geplaatst. Op die manier konden reguliere troepen van het reserveleger, zonder dat er gevochten zou hoeven worden, de verdachten van de moord op de Hitler arresteren – en de samenzweerders wisten al dat ze de schuld zouden geven aan enkele centrale figuren bij de SS, bij de Gestapo, bij de Sicherheitsdienst en in het eigenlijke partijapparaat. Het leek mogelijk de NSDAP in een klap te onthoofden. Verder werden, omdat in feite de noodtoestand gold, alle burgerlijke autoriteiten tijdelijk ondergeschikt gemaakt aan de Wehrmacht.
In het najaar van 1943 wijzigden Von Stauffenberg, Von Tresckow, generaal Friedrich Olbricht en Von Stauffenbergs vriend Albrecht Mertz von Quirnheim het crisisplan en hun aanpassingen kregen op 7 juni 1944, dus twee dagen na de val van Rome en één dag na de Invasie, de goedkeuring van Adolf Hitler. De samenzweerders wisten op dat moment al wie ze, als het plan eenmaal in werking was gesteld, op welke positie ze wilden hebben. Generaal Ludwig Beck zou het nieuwe staatshoofd worden; de nieuwe rijkskanselier zou Carl Goerdeler kunnen zijn; generaal Erich Hoepner zou Fromm opvolgen als commandant van de reserve; en maarschalk Erwin von Witzleben zou opperbevelhebber worden van de Wehrmacht – en dus ook van de SS én, zolang de noodtoestand zou duren, de burgerlijke autoriteiten.
Interessant is dat de samenzweerders open stonden voor overleg met vertegenwoordigers van de oude KPD. Er is in 1944 een gesprek geweest en je zou uit de bereidheid te spreken met de communisten kunnen afleiden dat de complotteurs streefden naar een regering van nationale eenheid. Te laat ontdekten ze dat de KPD-vertegenwoordigers werden gerund door de Gestapo, die in elk geval Goerdeler op het spoor was. Dat de Gestapo lont rook, plaatste de samenzweerders onder enorme druk.
Er was nog één probleem: Hitler had een onwaarschijnlijke hoeveelheid geluk gehad bij het overleven van moordaanslagen. Een zelfmoordaanslag die in het Berlijnse Zeughaus had moeten plaatsvinden, was bijvoorbeeld mislukt doordat hij vrij snel was vertrokken. Een bom in een vliegtuig was niet afgegaan omdat de ontsteker op grote hoogte niet werkte. Axel von dem Bussche (een vriend van prins Claus von Amsberg) zou als dressman een nieuw uniform aan Hitler tonen en zichzelf opblazen en wie weet zou dat zijn gelukt als Hitler niet had besloten dat hij behoefte had aan kerstvakantie
Het probleem wie toegang had tot Hitler werd opgelost toen Friedrich Fromm, de commandant van het reserveleger, op 1 juli 1944 Von Stauffenberg benoemde tot chef-staf. Fromm wist dat er iets speelde en wilde de samenzweerder in de gaten kunnen houden, al was het maar om op het juiste moment van partij te kunnen wisselen. Von Stauffenberg was in zijn nieuwe functie tevens verantwoordelijk voor contacten tussen de diverse militaire organisaties in het Bendlerblock en het hoofdkwartier van de Führer in Oost-Pruisen. Hij was in de positie een vergaderzaal binnen te lopen met een bom in een koffer, de koffer achter te laten en te vertrekken.
En zo zou het op 20 juli 1944 inderdaad gaan. Wonderlijk genoeg kennen we allerlei details over de voorbereiding en uitvoering van de mislukte putsch, maar zijn de motieven van Von Stauffenberg minder goed te begrijpen. Er is echter een document dat licht werpt op de ideeën van de samenzweerders.
[Terug naar deel één; wordt morgen vervolgd.]
De doorlink naar ‘een document’ werkt niet, Jona.
Die linkt alvast naar het stuk van morgen,
“zijn de motieven van Von Stauffenberg minder goed te begrijpen”
Hopelijk schrijf je daar nog over, want mij lijken zijn motieven vrij duidelijk. Maar dat komt misschien omdat ik als eerste HH Kirst’s Opstand tegen Hitler heb gelezen. Terwijl Kirst overigens een ietwat dubieuze schrijver is heeft hij voor dit boek nogal wat onderzoek verricht. Een betere beschrijving van Von Stauffenberg’s karakter moet ik nog tegenkomen (niet Tom Cruise, iig).
Opstand tegen Hitler is gemakkelijk en goedkoop te verkrijgen en is onmisbaar voor wie 20 juli 1944 wil begrijpen, ook al is het verhaal geromantiseerd.
Hebben ze er niet bij stilgestaan dat het een beetje ongeloofwaardig is dat juist de SS-top Hitler zou willen vermoorden terwijl algemeen bekend was dat hij juist bij de militaire top niet populair was? Kortom, wie zou dat verhaaltje hebben geloofd?
Was dat algemeen bekend bij het Duitse publiek tot 20 juli 1944?
Guderian en Dönitz waren bv. trouwe aanhangers.
Bovendien waren Göbbels, Göring (omdat hij de stedelijke bevolking niet kon beschermen tegen de geallieerde bombardementen), Himmler en Bormann beslist niet populair.
Bij het publiek misschien niet, maar ik ben ervan overtuigd dat ze het bij de SS wel wisten. Dus dat smoesje dat de samenzweerders verzonnen, zou volgens mij niet lang stand hebben gehouden en dan komen we weer terug bij waar we het eergisteren over hadden, namelijk dat deze aanslag waarschijnlijk tot een machtsvacuüm en de daarbij behorende chaos had geleid. En dat is waarschijnlijk ook de reden dat deze aanslag zo fascinerend is: het zou natuurlijk fantastisch zijn als je Adolf uit de weg ruimt en dan komt alles goed. Maar zo zit de wereld niet in elkaar. Maar wat zou het mooi zijn als de wereld wel zo in elkaar zat. Je schiet de schurk dood en de problemen zijn opgelost.
Het smoesje hield ook niet heel lang stand. Remer vermoedde het al. Dat lees je zaterdag ergens wel, als ik de mislukte coup “in real time” versla van 8:00 tot 00:15.
…Verder werden, omdat in feite de noodtoestand gold, alle burgerlijke autoriteiten tijdelijk ondergeschikt gemaakt aan de Wehrmacht…
Wat natuurlijk praktisch altijd gebeurt bij een klassieke staatsgreep, meestal met de belofte van de militairen dat er na een tijd verkiezingen zullen plaatsvinden. Meestal gebeurt dat niet en volgt er een periode van chaos, ‘zuivering’ van ‘ongewenste’ elementen (zie Erdogan, Videla, Sissi, etc.). In dit geval zou er een bloedige strijd gevoerd worden tussen de top van de Waffen-SS (die een integraal deel waren van de Wehrmacht) en de top van het niet-SS deel van de de Wehrmacht tot er weer een nieuwe Führer zou komen bovendrijven. Met alle respect voor Von Stauffenberg c.s., maar er blijven een aantal vragen over: in hoeverre waren de samenzweerders van de loyaliteit bij de SS-ers (unsere Ehre heisst Treue!) op de hoogte en dezelfde vraag geldt ook voor de Wehrmacht. Dat de Wehrmacht een bloedhekel aan de SS had is bekend, maar als ‘der Adolf’ omgebracht zou worden, zouden de top SS-ers het vacuum sneller hebben opgevuld dan de Wehrmacht, vermoed ik. En de vraag is of Von Stauffenberg van alle machtsverhoudingen binnen de ‘inner circle’ rondom A.H. voldoende op de hoogte was. Hij moet, neem ik aan, wel op de hoogte geweest zijn van de eerder mislukte pogingen.
Zoals je zegt: over de voorbereidingen en de mislukking is veel bekend, maar weinig over de motieven van Von Stauffenberg. Citaten uit zijn brieven die je in het eerste deel van deze buitengewoon interessante serie voorspellen niet veel goeds over wat Von Stauffenberg dacht over de oorlog zelf en ook over de Joden.
‘Prins Claus von Stauffenberg’ – Graaf Claus von Stauffenberg.
Prins Claus was bij ons😉
Nee, het was echt prins Claus van Amsberg – de echtgenoot van koningin Beatrix .
Ik ontwikkel nog Claustrofobie…