Aanstaande maandagmiddag, 2 september, organiseert WO in Actie, “een beweging van studenten en medewerkers die zich sterk maakt voor de universiteit en haar toekomst”, in Leiden de Ware Opening van het academisch jaar. U leest er hier meer over.

Ik heb redenen om erheen te gaan en wil dat ook doen, maar ik heb ook redenen niet te gaan. Ik weet namelijk niet of ik me wel sterk wil maken voor een toekomst met een universiteit. Het instituut is immers slecht voor haar personeel, slecht voor de wetenschap en slecht voor de samenleving. De oudheidkundige disciplines waarover ik dagelijks blog zijn beschadigd door dit academische procrustesbed en ik vermoed dat we beter kunnen zoeken naar alternatieven.

Blijkens hun enorme inzet denken de mensen van WO in Actie daar anders over. Die inzet overtuigde me en ik zal maandag met belangstelling naar ze luisteren. Op maandag zal ik dus mijn scepsis opschorten, maar vandaag is het donderdag en wil ik mijn voorbehoud toelichten.

1. De universiteit verkeert dieper in de problemen dan wetenschappers erkennen;
2. Er is publieke steun nodig om de problemen op te lossen;
3. Die krijg je eerder met een andere aanpak dan die van WO in Actie.

Doctorandus 1 en 2

Eerst terug naar 1984. De universiteit was net gereorganiseerd. In de Tweefasenstructuur zouden alle opleidingen vier jaar duren, ook als zeven jaar studie nodig was voor het bereiken van het wetenschappelijke niveau. Voor 10% van de studenten zou er een tweede fase komen om ze tot dat niveau te brengen. Wie vier jaar had gestudeerd, heette “doctorandus 1”. Wie ook de tweejarige vervolgopleiding had afgerond, heette “doctorandus 2” en mocht desgewenst solliciteren naar een promotieplaats.

Het is duidelijk dat de laatste doctorandus de echte was terwijl de eerste was wat voordien een kandidaat had geheten. Ik herinner me dat de werkgevers destijds aangaven dat de maatschappij wétenschap nodig heeft en géén halfwassen wetenschappers. Het beste beleid zou zijn geweest iedereen weer een volwaardige opleiding te geven.

De politiek had daar geen geld voor en de op één na beste oplossing was zorgen dat althans die tweede fase er zou komen. Nog een persoonlijke herinnering: de voorlichtingsbijeenkomst in zaal 8A05 op de Vrije Universiteit waarin een classica kribbig reageerde toen de aanwezige VWO-leerlingen vroegen naar die tweede fase. Natuurlijk kwam die er, zei ze, anders kon de universiteit immers geen wetenschappers opleiden. De dienstplichtige soldaat die daar ook zat (ik), concludeerde dat hij met gerust hart kon gaan studeren. Het jaar daarna zwom hij de fuik in.

Een fuik, ja, want die tweede fase kwam er aan de letterenfaculteiten nooit. Wel werd het promotietraject omgevormd tot het AiO/OiO-model en gepresenteerd als tweede fase. Dat was apekool en dat wisten de universiteiten verdraaid goed. Ooit verstreken twaalf jaar tussen propedeuse en promotie, daarna acht. De kwaliteit van een oudheidkundig proefschrift ligt sindsdien nauwelijks boven die van een oude scriptie.

Zelfbegoocheling

Ik haal deze herinneringen op omdat ik, gemeten aan de standaard van een echte universiteit, nooit verder ben gekomen dan kandidaat. Niet dat ik er wakker van lig. Het zo’n beetje ergste is dat ik me een valsemunter voel als ik ergens doctorandus word genoemd. Wat daarentegen wél erg is, is dat de universiteiten pretenderen dat er niks aan de hand is.

Soms kaart ik het aan. Dan komen de smoesjes. “Sommige opleidingen zijn nu wel vijf jaar.” (Ja, maar zeven is voor een oudheidkundige het minimum.) “Onze studenten vinden werk.” (En hoeveel meer zouden ze bereiken als ze normaal waren opgeleid?) “De studenten van nu werken harder dan destijds.” (Beledigend; vermoedelijk onwaar.) Anders gezegd, als ik me bezorgd betoon over het wetenschappelijk onderwijs krijg ik nogal eens te horen dat vier hetzelfde is als zeven.

Begrijp me niet verkeerd. Dat zoveel academici aanleg hebben voor zelfbegoocheling, wil niet zeggen dat het geen intelligente mensen zijn. Ik ontmoet aan universiteiten zelden iemand van wie ik niet iets leer. Universiteitsmensen zijn vaak ontzettend aardig en nemen eigenlijk altijd de tijd voor me als ik met een vraag zit. Alleen al om die reden moeten de lezers van deze blog, namens wie ik die vragen stel, maandag komen naar Leiden. Serieus.

Die zelfbegoocheling vormt echter wel een probleem. Universiteiten stellen namelijk geen mensen aan die de wetenschap compromisloos zijn toegewijd. Zoals alle grote organisaties stellen universiteiten mensen aan waarmee de afdeling verder kan. Dat is iets anders. De benoeming van een onbegoochelde die studenten een wetenschappelijke en dus zevenjarige opleiding gunt, zou onrust scheppen en blijft dus achterwege. Het is niet dat onze wetenschappers slecht zijn, maar ze zijn meegaander dan goed is voor de wetenschap.

Als zulke meegaande wetenschappers de barricaden beklimmen, is er iets écht mis. Dat is nu dus het geval.

Symptoombestrijding

Helaas is het huidige protest te laat, te beperkt, te onhandig en daarom des te bewonderenswaardiger. Het is te laat omdat het dertig jaar geleden had moeten komen. De klachten van bijvoorbeeld André Klukhuhn en Chris Lorenz kregen destijds volop journalistieke aandacht maar vonden binnen de universiteit geen enkele navolging.

Het huidige protest is te beperkt omdat de diepere problemen niet aan bod komen, hoe zichtbaar die ook zijn. De lezers van deze blog zijn op de hoogte van de deprimerende situatie binnen de oudheidkundige disciplines. Ik noem vandaag één, wat algemener voorbeeld. Een paar jaar geleden waren er moeilijkheden bij de faculteit Geesteswetenschappen van de UvA, waarbij men serieus sprak over brede, maatschappijgerichte masters die dan stonden tegenover smalle, wetenschapsgerichte masters. Een vals dilemma dus. Ik was niet de enige die onthutst luisterde. Een faculteit die niet weet dat de maatschappij wetenschap nodig heeft en denkt dat halfwassen wetenschappers iets betekenisvols bijdragen, zet zichzelf van pool tot pool voor paal. De universiteit verkeert veel dieper in de problemen dan ze erkent.

Ik denk dat WO in Actie maandag niet zal aankaarten dat veel instellingen het spoor volkomen bijster zijn. Daarvoor kunnen valide tactische redenen zijn, maar een bijeenkomst die zich beperkt tot symptomen als rendementsdenken en werkdruk, zal geen steun vinden in de publieke opinie. Er zijn immers volop mensen die de echte problematiek herkennen. Wie een academische opleiding heeft afgerond (en dat zijn er honderdduizenden), weet dat te korte opleidingen doorgaan voor wetenschappelijk, dat wetenschappelijke kwaliteit wordt bepaald aan de hand van publicatieaantallen, dat de universiteiten informatie aan de samenleving denken over te dragen door die te verbergen op betaalsites, dat de medewerkers dit allemaal maar accepteren. Trouwens, fondsen werven noemen ze wetenschapsbeleid.

Wie iets wil verbeteren, moet de steun van het publiek hebben en moet deze koeien bij de hoorns vatten.

Vergeefse moeite?

Je kunt het voorgaande lezen als kritiek op WO in Actie. Maar ik heb grote bewondering voor Remco Breuker en Marc van Oostendorp (die ik allebei ken en graag mag) en voor Rens Bod (die ik maandag hoop te horen spreken). Ik ben blij dat ze iets doen. Ik hoop oprecht dat de politiek en de journalistiek luisteren.

De pers kan echter weinig met dit protest. Journalisten weten al sinds Lorenz en Klukhuhn dat de universiteiten altijd uitvoeren wat ze onuitvoerbaar noemen en dat academische klokkenluiders worden geïsoleerd. Ik verwacht weinig media-aandacht. Het gaat immers niet over de echte problemen en bovendien is niets zo voorspelbaar als een demonstratie bij de opening van het academisch jaar. Ik neem aan dat het NOS-journaal maandag opent met het bezoek van minister Schouten aan de Bovenwindse Eilanden. Klimaatverandering in de Caraïben, dat is nieuws.

Ik vrees ook dat een parlementariër met de genoemde klachten niets kan. Zo’n Kamerlid leest ook de hiephiephoeraverhalen over pakweg PISA-rankings. Hij ziet dus geen reden de wetenschap extra geld toe te stoppen. Het gaat toch prima? Zo’n Kamerlid hoort academici al veertig jaar roepen dat de werkdruk nog nooit zo hoog is geweest als de afgelopen tijd. Hij kan daarmee niets. Ze hebben toch volop sollicitanten die weten waaraan ze beginnen? Misschien vindt zo’n Kamerlid de klachten over rendementsdenken zinvol. Hij hoort echter zijn politieke tegenstanders al: “bent u voor geldverspilling?”

En dat is wat ik bewonder in WO in Actie: dat de mensen ondanks een geringe kans op succes toch iets ondernemen. Ik behoor namelijk tot degenen die denken dat het uitmaakt of je een ramp maar laat gebeuren of dat je terugvecht. Men hoeft niet te hopen om iets te ondernemen, noch te slagen om te volharden.

Ongedekte cheque

Ik ben alleen bang dat WO in Actie, met een keurig lijstje financiële eisen en een even keurig lijstje van trieste gevolgen, de weg zal gaan van Science in Transition en De Nieuwe Universiteit. Miljoentje hier, maatregeltje daar. Maar zo win je de publieke steun niet die noodzakelijk is om de situatie noodtoestand in de Nederlandse wetenschap op de politieke agenda te krijgen. Dat doe je door de echte problemen te erkennen en door het publiek te enthousiasmeren.

Erken dus dat de samenleving wetenschap nodig heeft en geen halfwassen wetenschappers. Erken dat de belofte van “hoger onderwijs voor allen” is betaald met een ongedekte cheque, erken dat dit is “opgelost” door het niveau te verlagen, erken dat we momenteel onvoldoende wetenschappelijk onderwijs hebben, erken dat een betere institutionele inbedding voor de wetenschap nodig is.

Door de problemen te benoemen, win je krediet voor iets beters. De discussie die we feitelijk moeten voeren, gaat niet over rendementsdenken en werkdruk. Ze gaat over vragen als:

• Welke informatie heeft de samenleving nodig?
• Hoe dragen we die informatie aan de samenleving over?
• Hoe zorgen we voor zo adequaat mogelijke informatie?
• Hoe zorgen we dat we in de toekomst informatie blijven verwerven?

U herkent in de drie laatste vragen de drie taken die de wetgever momenteel neerlegt bij de universiteiten: overdracht, onderzoek, onderwijs. Ik sluit niet uit dat het bestaan van universiteiten de uitkomst van de discussie is. Het bestaan van die instellingen kan echter niet het vertrekpunt zijn. Dat is aannemen wat bewezen moet worden.

Het probleem van de Nederlandse wetenschap is dat de politiek haar ziet als melkkoe en niet als steun voor de gemeenschap. Je moet dus de band met de gemeenschap herstellen en het correcte vertrekpunt van elke discussie over de wetenschap is daarom dat mensen opnieuw deelnemers worden aan de speurtocht, weer mogen meegroeien, het plezier terugkrijgen in de wetenschap. Als Jack Kennedy, door de Amerikanen deelgenoot te maken van het mooiste avontuur aller tijden, iedere Amerikaan $180 per jaar extra kon laten betalen voor het Apollo-project, zie ik geen reden waarom het budget voor de Nederlandse wetenschap niet kan normaliseren.

Draagvlak win je niet met een keurig lijstje met de gevolgen van het huidige beleid. Er is meer nodig. Draagvlak win je door de wetenschap opnieuw te committeren aan de samenleving.

Tot slot

We kunnen niet doen of het normaal is wat de afgelopen vijfendertig jaar aan de universiteiten is gebeurd. Ik beken dat het verleidelijk is cynisch te zijn. Maar lieve lezers, laat uw scepsis maandag varen. Als we de wetenschap willen hervormen, moet er nog wel iets van wetenschap over zijn. WO in Actie biedt daarvoor een kans. Zonder WO in Actie is zelfs die er niet.

Wie weet zie ik u maandagmiddag in Leiden. U leest er hier meer over.