In het Fries Museum in Leeuwarden is momenteel een expositie over het Noord-Nederlands kustgebied in de Vroege Middeleeuwen, “Wij Vikingen”. De boodschap is vrij simpel samen te vatten: de Noormannen hebben in de negende eeuw behoorlijk huis gehouden in de Lage Landen, maar er waren mensen in wat nu Friesland en Groningen heet die zich bij de plunderaars aansloten en meededen.
Het bewijs voor die stelling valt archeologisch moeilijk te leveren. Je kunt natuurlijk het skelet van een slachtoffer tonen – en het Fries Museum toont een skelet – maar de dode zal je niet melden wie hem heeft vermoord. Het bewijs zal uit de geschreven bronnen moeten komen, maar doorgaans vermelden die alleen dat de Noormannen tekeer zijn gegaan op deze of gene plaats. Of het Noren of Denen waren, staat er niet bij, laat staan dat erbij staat of het Friezen waren, dus mensen uit het gebied van Vlaanderen tot Noord-Duitsland. Gelukkig bieden de Friese rechtsteksten aanwijzingen en nog gelukkiger is dat het Fries Museum de manuscripten ook toont.
Een van de cruciale passages komt uit het Fivelgoër en Oldambtster landrecht, dat ooit heeft gegolden in wat nu de provincie Groningen is. Hieronder de passage die u hierboven ziet op de foto.
Wanneer de Noormannen komen en een man gevangen nemen en hem vastgebonden naar hun schip brengen, en hij vervolgens met hen, in een dorp in zijn eigen land, huizen in brand steekt en vrouwen verkracht en mannen doodslaat en wat ook meer voor kwaad doet, en wanneer hij daarna ontsnapt of wordt losgekocht, dan moet hij verschijnen in de namens de lieden plechtig bijeengeroepen rechtszitting, waar hij wordt aangeklaagd voor alle euveldaden die hij heeft begaan. En wanneer hij alles bekent en zegt dat hij het heeft gedaan, dan hoeft hij hiervoor geen schadevergoeding te geven en ook geen vredegeld te betalen, omdat hij het deed terwijl hij een knecht was. En als knecht moest hij uit lijfsbehoud doen wat zijn heer hem gebood.
Dit citaat toont niet alleen de soms bijna poëtische omschrijvingen die in het Friese recht voorkwamen, maar bewijst ook dat de mogelijkheid bestond dat de bewoners van het kustgebied deelnamen aan de rooftochten van de Vikingen. Dat dit ook feitelijk gebeurde, kan vanzelfsprekend niet worden afgeleid uit een rechtstekst, al zullen de beschreven situaties niet geheel en al denkbeeldig zijn geweest en is best mogelijk dat mensen mee “op viking zijn gegaan”. Het leven als zeeschuimer bood vrijheid, rijkdom en avontuur en zal aantrekkelijk zijn geweest.
Een andere manier waarop het museum suggereert dat de Friezen op rooftocht gingen, is dat ze deel uitmaakten van een rond de Noordzee gedeelde cultuur: de diverse volken hadden dezelfde soort economie, spraken verwante talen en aanbaden dezelfde goden. Een kopje van de god Odin, afkomstig van de terp van Wijnaldum, had evengoed afkomstig kunnen zijn uit Noorwegen. Als de Noren en Denen vikingtochten organiseerden, zullen de Friezen het ook wel hebben gedaan, is de suggestie, zelfs als het bewijs voor Friesland zwakker is. (Overigens deed de Odin van Wijnaldum me denken aan de Christus waarmee de tentoonstelling besluit en een elfde-eeuws reliëf uit Lemmer: in de christelijke tijd werden de tradities van de Noordzeecultuur voortgezet.)
Het museum presenteert de tentoonstelling, waarin de Friezen minder de slachtoffers dan de daders zijn, als een aanpassing van het bestaande geschiedbeeld. Dat de expositie begint met een landkaart die ondersteboven hangt en ook benadrukt dat de Vikingen “welverzorgde types” waren, werkt voldoende ontregelend om open te staan voor deze aanpassing, maar ik beken dat ik me afvraag of het werkelijk zo’n grote verandering is. Het is immers niet voor het eerst dat het Fries Museum aandacht besteedt aan de Noordzeecultuur. Ik herinner me een soortgelijke expositie, Koningen van de Noordzee, in 1999 in de oude vestiging van het museum. Ook het Drents Museum in Assen heeft in 2012 aandacht besteed aan de nuances van het Viking-beeld – ik blogde daar al eens over. Uiteraard mag een museum wel vaker dan één keer aandacht besteden aan een spannende periode uit het verleden. Bij mij in het dorp hebben ze een Rijksmuseum dat de zeventiende eeuw tot vervelens uitkauwt.
Als ik kritiek heb, betreft het een ander, ondergeschikt punt, namelijk de afwezigheid van Friestalige toelichting. Het museum kijkt nota bene uit op het plein van de Kneppelfreed en los daarvan: voor niet-Friese bezoekers is de taal die ze daar benoorden Lemmer spreken nu net een van de attracties. Er zijn overigens wel boekjes met uitleg in het Fries, maar ik had het graag bij de voorwerpen zelf gelezen.
Ook had ik wel iets meer willen weten over de mogelijkheid dat de Viking-aanvallen op het Friese kustgebied waren georganiseerd door de opvolgers van Lodewijk de Vrome, die onderling het een en ander hadden uit te vechten en vermoedelijk de Denen als bondgenoten gebruikten. Sommige voorwerpen, zoals Rijnlands aardewerk en een enorm wijnvat, documenteerden niet zozeer de Vikingen als de Vroege Middeleeuwen. Niets mis mee, maar welbeschouwd weinig ter zake.
Dat gezegd zijnde: ik vond het een heel boeiende tentoonstelling. Misschien niet heel vernieuwend, maar het is een mooie kans stukken te zien uit allerlei musea waar je niet dagelijks komt. Hier liggen de eerste en tweede schat van Wieringen naast elkaar, die anders liggen in verschillende musea. Hier kun je verbluft kijken naar archeologische vondsten uit Friesland waarvan je het bestaan niet vermoedde, hier kun je geïntrigeerd proberen oude rechtsteksten te ontcijferen en hier kun je af en toe paf staan om het mooie edelsmeedwerk. Aanbevolen.
“is best mogelijk”
Er is nog een andere reden om de mogelijkheid open te laten: ressentiment. Friesland (waartoe destijds ook het Groningse gebied behoorde) werd pas in 734 CE door de Franken ingelijfd. Aangenomen dat de mensen ook toen over een geheugen beschikten kunnen er heel goed Friezen zijn geweest die zich tegen de oude vijand wilden keren.
Voor eventuele westerlingen met een topografische beperking: Fivelingo is grofweg het tegenwoordige aardbevingsgebied, terwijl Oldambt in Oost-Groningen ligt. Groningen Stad was al wel bewoond, maar in de 9e eeuw nog lang niet belangrijk genoeg voor schriftelijke vermeldingen.
“ik beken dat ik me afvraag of het werkelijk zo’n grote verandering is”
Zoals altijd ga ik er maar van uit dat de zaak gecompliceerd is. Het zou me hogelijk verbazen als de Franken gedurende al die eeuwen ervoor geen enkele invloed hadden op het Friese gebied. We weten ook al lang dat dergelijke invloed animositeit op geen enkele manier uitsluit.
“de afwezigheid van Friestalige uitleg”
Van mij mag het, graag zelfs, maar ik wijs er toch even op dat het Fries van de 21e eeuw sterk verschilt van het Fries uit de 9e eeuw, dat ook op geen enkele manier gestandaardiseerd was.
Een andere exposittie in het Fries museum had als (onder)titel Koningen van de Noord\zee. Dat betrof Friezen op handels- en rooftocht in de periode voorafgaande aan de Vikingactiviteiten. In tenminste één Britse bron wordt melden gemaakt van Friese piraten. Chronologisch gezien zou het kunnen zijn dat de Vikingen het vak van de Friezen hebben geleerd.
Dank je. Dat was de naam van de tentoonstelling die me vannacht niet te binnen wilde schieten.
Er zijn een paar niet zo heel erg duidelijke aanwijzingen dat Friezen inde 5e Eeuw meededen met de Angelen en Saksen met de plunderingen en daarna veroveringen in en van Britannia.
Ik zou eerder zeggen dat ‘Friezen’ in de 5e eeuw Angelen waren, die zich in dezelfde migratiegolf zowel in Frisia vestigden als in Brittannia.
Ik ken deze opvatting uit Rebecca A. B. Colleran, Keeping it in the Family. Disentangling Contact and Inheritance in Closely Related Languages, 2016, bijvoorbeeld: “[…] Frisia’s original population deserted Frisia almost entirely in the 4th century A.D. When Frisia was repopulated in the 5th century, it was settled by the same wave of Angles who were establishing a Germanic presence in Britain [verw. naar Härke 2011]. The Frisians and the English thus share a literal genetic and linguistic ancestor.” (blz. 12). Als niet-kenner kan ik niet beoordelen of dit goed gefundeerd is.
Ik ben ook geen kenner, maar het schijnt dat er wel overeenkomsten zijn tussen het Engels en het Fries.
Ik weet van een deskundige in Oud-Engels dat hij het Fries erg herkenbaar vond. En als je wat Deens kunt, dan is de Oud-Engelse Wikipedia eigenlijk best wel te volgen.
Beschouw het maar als correct. Het blijkt bijvoorbeeld uit het aardewerk. De oudste vormen verdwijnen, het land ligt leeg, en dan wordt het land herbevolkt door mensen met een oostelijke aardewerktraditie.
Een fijne aanpassing van het Beeld dat ons werd voorgeschoteld van Noormannen en Vikingen is ook Anders Winroth, ‹ The age of the Vikings ›, Princeton 2014.
Dat het Frysk Museum z’n Fries niet beheert heb ik dertig jaar geleden al vast kunnen stellen in het kielzog van mijn dierbare Diepfries Ysbrandt; de receptioniste verstond hem niet.
In het boek lag een knipsel over neutraal Moresnet (!) Toen de zinkmijnen vrijwel leeg waren ging men over op een ander verdienmodel: Witwas- en belastingparadijs. Fürst von Metternich had belastingvrijdom bewerkstelligd.
Hopelijk mag ik er op rekenen dat in het museum goed duidelijk gemaakt wordt dat er een groot verschil is tussen Friesland en het middeleeuwse Frisia.
Dat de kustbewoners van Frisia deelnamen aan de ‘avonturen’ van de Noormannen is om allerlei redenen zeer aannemelijk. De Friese wetsteksten, die door Oebele Vries in 2007 opnieuw zijn bijeengebracht in de prachtige uitgave Asega, is het dingtijd?, zijn wel een beetje een late bron voor dit fenomeen.
Ook het omgekeerde kwam overigens voor. Dat de kustbewoners uit Frisia tegen de Noormannen streden. Uit de Annales Bertiniani, jaartal 867:
“Terugkerend uit Frankfurt riep hij [= Lotharius I] in zijn rijk een leger bijeen om het vaderland, zoal hij uitlegde, tegen de Noormannen te verdedigen, want hij verwachtte dat Rorik, die door de plaatselijke lieden, die sinds kort Cokingi worden genoemd, uit Frisia was verdreven, met Deense hulp terug zou keren.”
Wat precies de betekenis van ‘Cokingi’ is, blijft een beetje duister. Misschien mogen we er een soort van georganiseerde verzetsgroepen in zien?
Het reclamespotje dat de laatste dagen bij de STER regelmatig voorbij komt tussen de zeep en goedkope brillen door, waarmee het Fries Museum de tentoonstelling onder de aandacht wil brengen, nou ja …
“er een groot verschil is tussen Friesland en het middeleeuwse Frisia”
Domme vraag misschien, maar spreekt dit niet vanzelf?
“Domme vraag misschien, maar spreekt dit niet vanzelf?”
Voor menigeen wel, voor anderen niet 😉
Ik vergiste me overigens met [Lotharius I], moet [Lotharius II] zijn.
Bizonder om te lezen dat indertijd een Groningse man in (gedwongen) vreemde krijgsdienst de straf voor zijn vreselijke euveldaden in eigen land ontloopt met een beroep op Befehl ist Befehl.
Toendertijd bestond Groningen nog niet, dus was de man niet Gronings. Het is net zo onzinnig om over Amsterdammers, Luxemburgers of New Yorkers uit de 9e Eeuw te praten. De geschiedenis van Groningen als meer dan alleen een topografische aanduiding begint vlak voor 1040 CE. Zelfs toen nog behoorde de plaats tot Drenthe en viel dus onder het gezag van de bisschop van Utrecht. De Ommelanden (dus bijna de gehele provincie, inclusief Fivelingo en Oldambt) deden dat niet. De Ommelanden werden nog in de 16e eeuw wel Klein-Friesland genoemd.
Daarom is het logisch dat 9e Eeuwse documenten uit die twee streken in het Fries zijn geschreven en is het terecht dat ze in het Fries Museum worden tentoongesteld – het Nedersaksisch werd pas een paar eeuwen later ingevoerd.
FrankB ik waardeer je ijver om hierboven de puntjes op de i te zetten, alhoewel wat mij betreft geheel overbodig.
Over puntjes gesproken: het is toentertijd.
Vertel dat maar aan de redactie van de nieuwe Van Dale Online.
Het missen van friestaligheid? Waar slaat dat op? Volgens mij is Friesland een onderdeel van Nederland. Mag iedereen die bijschriften lezen? Dan dus in het nerderlands svp.
Je kunt het toch tweetalig doen? Nu was de uitleg bij de voorwerpen in het Nederlands en de wat algemenere uitleg in het Nederlands en het Engels. Ik zie geen enkele reden waarom het Fries er zo stiefmoederlijk vanaf moest komen in uitgerekend het Fries Museum.
Leeuwarden is helemaal niet Fries-talig. Het plaatselijke dialect is een variant van het Hollands.
Maar het is al heel lang een goede gewoonte om dialecten voor intieme en lokale relaties te bewaren en bovenlokale zaken in een meer universele taal te behandelen. Iedere Fries kan daarom in een oogwenk overschakelen van het lokale dialect naar Nederlands.
Trouwens, dat Nederlands wordt vervolgens ook weer heel verstandig vervangen door Engels (vroeger Frans of Duits, nog vroeger Latijn) als het zaken betreft die een wijder belang hebben dan Nederland en men wil dat het ook buiten onze regio begrijpelijk is.
Het is jammer dat er geen transcriptie van de wetstekst op de foto gegeven wordt. Ik kan lezen: ‘… to tha skipe brengar, …’ en dan houdt het zo’n beetje op.
Die oude monolithische voorstelling van “Vikingen”, “Friezen”, “Franken”, etc., en hun onderlinge tegenstelling, herinner me ik nog uit mijn oude geschiedenisboekje van de lagere school over de volksverhuizingen, waarin een afbeelding stond van huifkarren vol grote blonde mensen die het Romeinse Rijk binnenrollen terwijl angstige zwartharige mensjes vanaf de tinnen van hun stadsmuren naar hen kijken. Zoveel eenvoud en overzichtelijkheid maakt veel indruk op een kind (en tegenwoordig ook weer op volwassenen).
Haha ja, en de Bataven kwamen massaal bij Lobith ons land binnen! Daar zou nu ook een beetje anders tegenaan gekeken worden door de boze blonden en gladde donkerharigen die door onze Tweede Kamer denderen 😉