Ik heb het al eerder verteld maar het kan geen kwaad het nog eens uit te leggen: er is geen hogere wiskunde nodig om een papyrus zo te vervalsen dat die geloofwaardig kan doorgaan voor antiek.
Methode één
Voor een eerste oefening kocht ik modern papyrus. Bij Vlieger aan de Amstel was een flink blad te verkrijgen voor nog geen €8,00. Het zag er goed uit. Bij de tekenbenodigdhedenwinkel om de hoek kocht ik voor €3,87 zwarte inkt, voor €1,01 een penhouder en voor €0,70 een pen. In totaal €13,58 dus. Omdat ik zelf niet handig ben in het schrijven van Hebreeuws, combineerde een vriend Leviticus 18.22 en 20.13, de twee verzen uit de Heiligheidscode die aan het tempelpersoneel homoseksuele handelingen verbieden. In ruil voor één lunch in de Brakke Grond, bestaande uit een Westmalle Tripel en een uitsmijter (samen €11,55), zette hij de twee verzen met soepele hand op het schrijfmateriaal. Er is geen forger’s tremor waarneembaar, de aarzeling van een vervalser die niet gewend is een bepaald handschrift te schrijven.
Ik kan het zo geschreven resultaat nu in het zand leggen om ervoor te zorgen dat er wat vuil over de inkt komt te liggen en dan heb ik een product dat er voldoende geloofwaardig uitziet om aan te bieden op de sociale media, waar immers alleen foto’s van het te verkopen materiaal worden getoond. Totale investering: nog geen €26,00.
De zojuist genoemde combinatie van Leviticus-verzen is overigens beproefd: de behoudend-christelijke Amerikaanse verzamelaar Steve Green heeft voor “an especially high purchase price” een perkamentsnipper aangekocht met deze regels, die hem sterkten in zijn eigen opvattingen over seksualiteit en hem alle kritische zin deden verliezen. Het fragment was beter gemaakt dan ik hierboven beschrijf, maar was evengoed vals. We weten niet wie de bedrieger is geweest, maar hij begreep in elk geval wat lokaas is.
Methode twee
Mag bovenstaande vervalsing er dan mee doorgaan, ze valt in het lab te ontmaskeren. Een koolstofdatering zou immers meteen aangeven dat het schrijfmateriaal modern is terwijl een spectrograaf herkent dat de inkt niet antiek is.
Het is dus beter te doen wat vervalsers al doen sinds de Ottomaans-Griekse oplichter Konstantinos Simonides begon zijn vervalsingen te schrijven op perkament en papyrus uit de bibliotheken van de berg Athos: je benut schrijfmateriaal dat stamt uit de Oudheid. Omdat u geen heilige berg bij de hand hebt, koopt u antiek papyrus via de sociale media. Toen ik het afgelopen zomer probeerde, stonden op eBay fragmenten onbeschreven papyrus te koop voor prijzen tussen de $200 en $650. Een koolstofdatering van uw vervalsing zal dus niets opleveren.
Vervolgens maken we inkt: in feite verbrand houtskool (roet, lampenzwart) in water, waaraan Arabische gom is toegevoegd om ervoor te zorgen dat het blijft kleven aan de pen. Houtskool koop je bij de tekenwinkel: voor €6,45 had ik dertig staafjes, die ik tot poeder kon vergruizen door ze tegen elkaar te wrijven. Achteraf bedacht ik dat het makkelijker was geweest de kooltjes te benutten van mijn waterpijp.
Arabische gom was ook niet lastig. Een flesje kostte €7,77, maar er bleken wat moderne conserveringsmiddelen in te zitten die spectrografisch herkenbaar zijn. Het natuurgeneesmiddelenwinkeltje om de hoek bood de brokjes voor €3,55. Even verderop kocht ik bij de Praxis gedemineraliseerd water (€1,99). Het Amsterdamse leidingwater zou immers herkenbaar zijn. Een oplossing van tien gram gom op 100 milliliter heet water bleek niet al te moeilijk te maken, waaraan ik vijf gram houtskool toevoegde. Ik heb het idee dat de verhouding niet helemaal goed is, maar het zal niet heel moeilijk zijn het ideale mengsel te maken. In elk geval maak je een liter spectrografisch onherkenbare inkt voor €11,99.
Door de pen te vervangen door een penseel (€2,03) is het onmogelijk met een elektronenmicroscoop krasjes te zien. Leg de papyrus die u beschrijft niet op materiaal dat sporen zou kunnen nalaten. De valse Artemidorospapyrus werd ontmaskerd door de aanwezigheid van zink. Een houten keukentafel is prima geschikt. Blijft over dat je de forger’s tremor moet verbergen. Ik heb wat zitten oefenen (op het vel moderne papyrus) en nadat ik veertig keer het woord mendax had geschreven had ik het idee dat ik er handigheid in kreeg.
Kortom
Ik heb een leuk weekend gehad met het testen van wat eerstejaarskennis maar heb geen behoefte een “echte vervalsing” te maken. De geur van Arabische gom vind ik ook niet aangenaam. Verder heb ik geen zin oude papyrussnippers te beschadigen ter wille van een blogstukje of vervalsers wat al te wijs te maken. Dus ga ik niet verder met het maken van mijn vervalsing. Wat ik heb willen tonen is dat het materiaal dat je nodig hebt om een laboratoriumtest te ontwijken, binnen ieders bereik is. Ik heb alles aangeschaft binnen een straal van tien minuten.
Talenkennis is ook al niet nodig, zie het voorbeeld van de twee Leviticus-verzen. Wie het toch wil proberen met een verzonnen oude tekst kan vertrouwen ontlenen aan de Artemidorospapyrus, waarvan verschillende oudheidkundigen zeiden dat die geschreven was in te goed Grieks om vervalst te zijn. Toen de politie vorig jaar de exportvergunning van het document controleerde, bleek dat de papyrus destijds nog onbeschreven was.
Summa summarum: het is makkelijk een papyrus te maken die in het lab niet als vals is te herkennen en er bestaan geen methoden om vast te stellen dat een antieke tekst authentiek is. We moeten er daarom serieus rekening mee houden dat een deel van het oudheidkundige databestand vals is. Mijn komende boek Bedrieglijk echt bevat dan ook de aanbeveling eens een ruime selectie “erkende” papyri naar het lab te brengen om voor een meta-analyse te onderzoeken of ze ook met recente onderzoeksmethoden authentiek zullen blijken te zijn.
Bedankt voor de heldere uitleg. Als ik er meer mee kan verdienen dan in het onderwijs, weet ik wat te doen volgende vakantie.
Dat er een Hollandse vervalser aan het werk was, merkte ik meteen aan de foutieve spelling van tripel 😉.
Mooi stukje experimentele archeologie!
Westmalle tripel
Verbeterd. En nog wat ander poetswerk gedaan.
Als je onder de tekst van “Leviticus 18.22 en 20.13, de twee verzen uit de Heiligheidscode die aan het tempelpersoneel homoseksuele handelingen verbieden”, ook de tekst uit Mattheus 19:12 zet, dan zie je hoe Jezus dit soort teksten interpreteerde: “Want er zijn mannen die niet geschikt zijn voor het huwelijk omdat ze – vanaf hun geboorte uit de moederschoot – niet op vrouwen vallen (…) wie hier begrip voor heeft die heeft het begrepen.” [chorein, choreito]
Verkeerde pagina; er is hier niemand die problemen heeft met homoseks, ongeacht Jezus’ interpretatie. Daarom verzoek ik uw reactie naar het Nederlands en naar het Reformatorisch Dagblad te sturen. Het zou me goed doen als u ook maar één lezer ervan wist te bereiken.
In mijn vertaling (NBG 1951) staat toch echt iets heel anders: “er zijn gesnedenen die zo uit de moederschoot geboren zijn en er zijn gesnedenen die door de mensen gesneden zijn en er zijn gesnedenen die zichzelf gesneden hebben ter wille van het Koninkrijk des hemelen. Die het vatten kan, die vatte het.”
Maar goed, je kunt natuurlijk altijd een papyrus vervalsen en schrijven dat de oude joden geen probleem hadden met de Griekse beginselen. Zo kun je de hele geschiedenis herschrijven!
Meneer Frans, als er – zowel in de Griekse grondtekst als in de 51 vertaling gesproken wordt over: “gesnedenen die zo uit de moederschoot geboren zijn” dan dient u dat niet letterlijk te nemen; dan bedoelt de schrijver dat zo’n persoon ‘niet op vrouwen valt’ of een mankement aan zijn voortplantingsorgaan heeft. Ik gaf al aan dat de Griekse woorden: chorein (begrip hebben / begrijpen / bevatten) en choreito (begrepen hebben / het vatten) de crux zijn in de tekst.
Het is heel vervelend als iemand een mankement aan zijn voortplantingsorgaan heeft
en waardoor hij geen nageslacht kan verwekken; maar let op wat Jezus zegt in vers 11:
“Niet allen vatten dit woord, alleen zij, aan wie dit gegeven is”; Jezus zegt hier: ‘even opletten, ik ga iets (cryptisch) omschrijven’. En dan gebruikt hij het woord choreo, een woord dat in 2 Kor.7:2 vertaald wordt met: “gunt ons plaats”.
Mooi hé, Jezus die niet de Mozaïsche wet overtreed (of wil overtreden) en toch zijn punt weet te maken over zijn homoseksuele medemens die er niets aan kan doen dat hij zo geboren is !
Dat is het ‘m nou juist als je iets cryptisch omschrijft: het kan op verschillende manieren worden uitgelegd.
Nou Frans, ik wil je graag uitleggen dat deze tekst maar op een manier kan worden uitgelegd:
Matt.19:11 Niet iedereen kan deze kwestie begrijpen, alleen degenen aan wie het gegeven is…
Wat bedoelt Jezus als hij zegt: “Niet iedereen kan deze kwestie begrijpen…”! Wat is er aan deze tekst nu zo ondoorgrondelijk dat niet iedereen die kan begrijpen? Is wat gezegd word niet glashelder? Een ieder zal toch het volgende uit de tekst opmaken?:
1) zij die ‘onvruchtbaar geboren werden’, zijn mannen die impotent zijn of gehandicapt!
2) zij die ‘door mensen onvruchtbaar gemaakt zijn’, zijn mannen die gecastreerd werden!
3) zij die ‘zichzelf onvruchtbaar gemaakt hebben’ zijn mannen die voor het celibaat kozen!
Wat is hier nu zo onbegrijpelijk aan?
Of bedoelt Jezus wat anders; heeft hij het ergens anders over, over iets waar in het openbaar beter niet hardop over gesproken kan worden, iets wat in de taboe sfeer ligt?
Laten we de tekst uit Mattheüs 19:12 eens goed bestuderen:
Over de ‘eunuchen’ en de ‘celibatair’ levende mannen genoemd bij groep 2) en groep 3) kan geen misverstand bestaan. Het zijn twee groepen die buiten de traditionele huwelijks verbintenis vallen; de ene groep ‘kan’ geen nageslacht verwekken, en de andere groep ‘wil’ geen nageslacht verwekken. Als huwelijkskandidaten vallen deze twee groepen dus af.
Dan blijft groep 1) over; ‘zij die onvruchtbaar geboren werden’, zoals de NBV 2004 vertaald. In de Griekse grondtekst staat het zo:
“Want er zijn ‘eunouchoi’ die vanuit de moederschoot zo geboren zijn”.
‘Eunouchoi’ is een Grieks woord waarin iedereen wel het woord ‘eunuch’ in herkent: een man die gecastreerd werd om de harem van een vorst te bewaken. Een ‘ontmande’ man dus; iemand die niet in staat is seks met een vrouw te bedrijven, en – in het verlengde daarvan – geen seksuele gevoelens voor vrouwen kan opbrengen. Dat is bij hem ‘weg gesneden’. De oude Bijbelvertalingen spreken daarom over ‘gesnedenen’.
Wat Jezus dus zegt is: Er zijn mannen die ‘vanaf hun geboorte’ geen seksuele gevoelens voor een vrouw kunnen opbrengen! Ze zijn – als het ware -‘onvruchtbaar geboren’.
In ‘overdrachtelijke’ zin zijn deze ‘eunuchen’ uit groep 1) er dus hetzelfde aan toe als de ‘fysiek’ ontmande eunuchen uit groep 2). Want doordat de ‘eunuchen’ uit groep 1) niet seksueel geïnteresseerd zijn in vrouwen zullen zij geen nageslacht verwekken.
De tekst onder groep 1) laat echter wel ruimte voor het volgende: ‘vanaf de geboorte onvruchtbaar zijn’ kan ook betrekking hebben op een man die behept is met een lichamelijke gebrek aan zijn voortplantingsorganen (bijvoorbeeld impotentie of een ander mankement).
Dat laatste is echter niet waar Jezus op doelt. Dat kun je niet alleen afleiden uit zijn inleidende zin ‘niet iedereen kan deze kwestie begrijpen’, maar ook uit zijn afsluitende zin:
NBV 2004 Matt.19:12 Laat wie bij machte is dit te begrijpen het begrijpen!
NBG 1951 Matt.19:12 Die het vatten kan, die vatte het.
Begrijpen, vatten? Als het om een ‘fysieke’ handicap of om ‘celibatair’ levende mannen zou gaan dan is het woord ‘begrijpen’ of het woord ‘vatten’ hier niet op zijn plaats. Een kind kan namelijk ‘begrijpen’ dat deze mannen niet geschikt zijn om een huwelijk mee aan te gaan, en dat ze geen nageslacht zullen en kunnen verwekken; dat is voor iedereen te ‘(be)vatten’!
Zo waren er in de tijd van Jezus Esseense groeperingen die celibatair leefden, dat was bij iedereen bekend en daar kan dat ‘begrijpen’ dus niet over gaan. En ook de eunuch, de gecastreerde, was geen onbekende in Bijbelse tijden; de kamerling uit Ethiopië (Hand.8:27) was een eunuch. En wat betreft de ‘lichamelijk gehandicapten’ staat er in Leviticus te lezen:
Lev.21:20 … niemand met verpletterde zaadballen … (mag het ambt van priester uitoefenen).
Dit soort mensen was dermate fysiek ‘beperkt’ dat een iedere kon begrijpen dat ze niet geschikt waren om een huwelijk mee aan te gaan, dan wel dat ze in staat mochten worden geacht nageslacht te verwekken.
Deze zaken zijn allemaal goed te ‘begrijpen’. Maar wat is het dan, dat we moeten ‘begrijpen’?
Laten we even een paar andere Bijbelvertalingen raadplegen; want ‘begrijpen’ en ‘(be)vatten’ uit de NBV 2004 en de NBG 1951 zijn synoniem aan elkaar. Maar de Peshitta vertaald hier met ‘ruimte maken’, en de NWV 1992 met ‘plaats maken’, en de GNB 1983 met ‘er voor openstaan’. En deze woorden zijn niet synoniem, ze hebben een andere betekenis!
Als we de Griekse grondtekst er op naslaan dan zien we dat hier twee vervoegingen van het werkwoord ‘chõreõ’ worden gebruikt. Dit woord heeft elders de volgende betekenissen:
1) kunnen aanvaardden …
NBV 2004 Joh.8:37 u wilt mij doden omdat er in u ‘geen ruimte’ is voor wat ik zeg’
NBG 1951 Joh.8:37 maar gij tracht Mij te doden, omdat mijn woord bij u ‘geen plaats’ vindt.
BGT 2014 Joh.8:37 maar jullie laten mijn boodschap ‘niet toe in je hart’.
Het Boek Joh.8:37 omdat mijn boodschap ‘niet tot uw hart’ doordringt.
Peshitta Joh.8:37 maar u probeert mij te doden uit ‘onbegrip’ van mijn woord.
2) een plaats in je hart geven …
NBV 2004 2Kor.7:2 Toon uw ‘genegenheid’) voor ons. Wij hebben niemand onrecht aangedaan,
NBG 1951 2Kor.7:2 ‘Gunt’ ons plaats: wij hebben niemand verongelijkt,
BGT 2014 2Kor.7:2 Vrienden, ‘houd van mij met heel je hart’! Ik heb toch niemand slecht behandeld?
Het Boek 2Kor.7:2 En ‘zet uw hart toch voor ons open’, want wij hebben niemand slecht behandeld,
Peshitta 2Kor.7:2 ‘Verdraag’ ons, broeders; we hebben niemand geschaad…
Bovenstaande voorbeelden geven dus een andere kijk op het geheel. Het woord ‘begrijpen’ moeten we dus verstaan in de zin van ‘begrip hebben’. De tekst van Matt.19:12 kan daarom het best als volgt vertaald worden: “Wie hier begrip voor heeft die heeft het begrepen.”
De tekst op deze wijze vertalen komt dan overeen met de woorden en begrippen uit de andere vertalingen en andere teksten waar het Griekse woord ‘chõreõ’ wordt gebruikt:
‘ruimdenkend’ zijn…,
‘plaats’ creëren voor een andere visie…,
‘openstaan’ voor iets dat anders is…,
‘verdraagzaam’ zijn…,
‘hart’ tonen…
Jezus legt in deze tekst op subtiele wijze uit dat er mannen zijn die niet ‘mannelijk’ zijn en die zich niet tot vrouwen aangetrokken voelen, maar… tot mannen!
Ze zijn al zo sinds hun geboorte – vanaf de moederschoot – en dat moet je niet veroordelen; nee, daar moet je begrip voor opbrengen. En dat kunnen alleen degenen “aan wie het gegeven is”:
Matt.19:11 Niet iedereen kan deze kwestie begrijpen, alleen degenen aan wie het gegeven is…
Denk overigens niet dat Jezus hier een gebod uit de Thora negeert of buiten werking stelt; dat doet hij beslist niet. In het Mattheüs Evangelie zegt hij over de Thora:
Matt.5:17 Denk niet dat ik gekomen ben om de Wet of de ‘woorden’ van de Profeten af te schaffen. Ik ben gekomen om er de volle betekenis aan te geven. Neem van mij aan dat zolang hemel en aarde bestaan er niet één letter punt of komma uit de Wet geschrapt zal worden…
Wat Jezus verlangt is begrip; niets meer en niets minder!
Maar waarom noemt Jezus ‘het probleem’ dan niet gewoon bij de naam?
Welnu, omdat er voor ‘homoseksuelen’ geen Bijbelse woord bestaat; er is eenvoudig weg geen neutraal woord voor. De Thora noemt hen plegers van gruweldaden en Paulus kwalificeert ze als verschrikkelijke zondaren. Paulus is nog het meest neutraal als hij zegt:
Rom.1:26 … de natuurlijke omgang is verruild voor de tegennatuurlijke …
Andere kwalificaties die hij – en Timoteüs – aan homoseksualiteit geven in hun Brieven zijn zonder meer denigrerend:
arsenokoitai: schandelijk/ onfatsoenlijk/ ontuchtig
pornoi: ontuchtplegers/ schandknapen/ knapenschenders
malakoi: verwijfden
En dit zijn benamingen die Jezus absoluut niet wil gebruiken. Bij hem is het ook niet ‘tegennatuurlijk’, maar hij bepleit dat homoseksuelen ‘van nature’ zo zijn; vanaf de ‘moederschoot’ zijn ze zo.
Ook gebruikt Jezus niet het gangbare woord voor kinderloosheid: ‘ateknos’ (Luc.20:28). Dat is immers het gevolg van dat ‘anders’ zijn en niet de oorzaak.
Als je het bovenstaande goed op je in laat werken dan zie je dat Jezus ons hier leert de ‘menselijke maat’ te hanteren, en niet te (ver)oordelen naar ‘de letter der wet’. Hij noemt het zelfs geen zonde, zoals hij dat wel deed in het geval van de overspelige vrouw:
Joh.8:11 Ga naar huis, en zondig vanaf nu niet meer.
Deze mensen zijn zo geboren, zegt Jezus. En daar kan geen wet van Mozes of uitspraak van Paulus iets aan veranderen…
Meneer FrankB, in het bovenstaande staat toch echt het volgende te lezen:
“De zojuist genoemde combinatie van Leviticus-verzen is overigens beproefd: de behoudend-christelijke Amerikaanse verzamelaar Steve Green heeft voor “an especially high purchase price” een perkamentsnipper aangekocht met deze regels, die hem sterkten in zijn eigen opvattingen over seksualiteit en hem alle kritische zin deden verliezen.”
Juist ja: ‘die hem sterken in zijn eigen opvattingen over seksualiteit…’. Eerst even goed lezen wat er in dit artikel gesteld wordt !
Heb ik gedaan, mijnheer WM Visser. De inhoud van uw reactie(s) is (zijn) voor het citaat van nul komma nul belang. Sterker nog, ik heb het nergens weersproken. Ik beweer niet dat u het mis hebt; ik beweer dat uw reacties voor de Mainzer Beobachter irrelevant zijn.
Dat ongelovigen als ik uw obsessie niet delen met de juiste interpretatie van wat één der talrijke onbeduidende (in zijn tijd en voor mijn opvattingen) warhoofdige messias-pretendenten 2000 jaar geleden gezegd heeft betekent niet dat ik slecht gelezen heb. Uw aanbeveling is slechts een teken van uw onvermogen buiten het eigen comfortabele kringetje te kijken.
Hoe staat het met uw pogingen lezers van het Nederlands en Reformatorisch Dagblad te overtuigingen? Op wie evenzeer ‘die hem sterken in zijn eigen opvattingen over seksualiteit…’ van toepassing is? Ik hoef toch niet te concluderen dat dat teveel moeite, hoop ik? Het is opmerkelijk, misschien zelfs typerend, dat u mijn verzoek zo zorgvuldig negeert.
Misschien dringt mijn punt beter door als ik een gezegde van christelijke afkomst parafraseer.
U preekt voor de verkeerde parochie.
Meneer Visser preekt wel voor mijn parochie. Ik lees graag hoe een oude tekst geïnterpreteerd moet of kan worden, of het nu een papyrus is of een passage van Vergilius of de bijbel of Vondel.
Fantastisch leuk experiment! Heb je geen foto van het resultaat?
Hoe herken je oud papyrus? Wie zegt dat die stukken op eBay wel echt zo oud zijn? Voor 300 euro wil ik best een stuk nieuw papyrus een jaar in de tuin laten liggen om het er oud uit te laten zien. (Eigenlijk wil ik dat niet, want ik ben geen oplichter. Maar toch…)
Wat dit weekend op eBay stond was allemaal nep. Er hebben wel eens “echt oude” papyri online gestaan en die zijn inderdaad dubieus.
Ik vraag me alleen af of er geen microplastics uit dat flesje gedemineraliseerd water in de inkt zijn gekomen en of dit detecteerbaar zou zijn,
Dat zou kunnen maar bedenk ook dat een fragment dat naar het lab gaat om te authenticeren, altijd al vervuild is geraakt. Alleen als je een fragment rechtstreeks uit de grond haalt en naar het lab brengt, zijn de omstandigheden echt geschikt. Maar in dat geval hoef je het niet meer te authenticeren natuurlijk.
Is de C14 uit jouw waterpijpkooltjes of houtskoolpijpjes niet te meten? Dan zou je onmiddellijk zien dat het nieuw materiaal is. Je zou voor een goede vervalsing dus antiek houtskool moeten zien te vinden.
Klopt, dat zou een methode kunnen zijn. Maar het verwijderen van de (antieke?) inkt en dus koolstof uit het document komt neer op de vernietiging van het document. Dat zullen oudheidkundigen dus niet snel doen. Met ramanspectroscopie kan het nondestructief, maar de methode is te nieuw om al bruikbaar te zijn. Bovendien is het makkelijk om eromheen te werken: je neemt gewoon wat antieke koolstof, te vinden op elke opgraving.
Dus de avond vóór een opgraving even over het hek klimmen..laagje zand erover.. en hup; provenance! Got it.
Daarna weer terugstelen, en laat maar komen die Lamborghini! ☺
Dus ’s nachts even over het hek van een opgraving klimmen.. beetje zand over je papyri, en hup: provenance!
Ik snap het…
Dan terugstelen en laat maar komen die Lamborghini! 🙂
Hehehe.. na 13 minuten zag ik m nog niet verschijnen, dus ik dacht: “Ik schrijf mijn commentaar opnieuw”!
’t Was natuurlijk wel iets wat de wereld moest weten….
Pas op hoor, straks breng je nog iemand op een idee…
Tip (ik spreek uit ervaring): eerst de pagina vernieuwen. Dat kan al binnen 10 seconden; 13 minuten wachten is onnodig. Meestal, maar niet altijd, verschijnt de reactie alsnog. Zo niet dat is uw reactie hoogstwaarschijnlijk in de prullenbak verdwenen en beveel ik een email aan JonaL aan.
Wordpress is eigenaardig, ook andere blogs hebben te maken met dit rare gedoe.
Ik had m uiteraard al meerdere keren vernieuwd, maar toen ik na 13 minuten nog eens keek en hij er nog niet stond, besloot ik een tweede reactie met soortgelijke strekking te schrijven.
Nadat ik die verzond, floepten ze opeens allebei in beeld!.
De vloek van de farao….?
Je maakt geen inkt van houtskool, dat is veel te grof en dus te licht. Je maakt inkt van roet, ijzervijlsel, walnootschillen of galnoten.
Dat is middeleeuws Henk.