Misverstand: Alle legionairs droegen een lorica segmentata
Het meest zichtbare aspect van de macht van de Romeinse keizer was het leger, waarover ontzettend veel bekend is uit enkele militaire traktaten, tientallen brieven, honderden inscripties en ontelbare archeologische vondsten. We kennen de rangen, de regimentsgeschiedenis van de legioenen, de militaire bases, de bewapening en de voornaamste campagnes, en we zijn ook tot in detail op de hoogte van zaken als soldij en training. In feite is er, tot de zestiende eeuw, geen leger geweest waarvan we zoveel weten. Zo voelen de Romeinse legioenen bijna vertrouwd aan.
En dat is ook het probleem, want al snel ga je te modern denken. Hedendaagse legers kennen eenheid van tenue: alle soldaten dragen hetzelfde uniform. Het is verleidelijk te denken dat dit in de legioenen ook zo was. Dat komt overigens niet uitsluitend door het moderne voorbeeld, maar ook doordat mensen eeuwenlang alleen bij passiespelen – toneelstukken over Jezus’ laatste dagen – zagen hoe een Romeinse soldaat eruit zag, en de kostuummakers vaak hetzelfde patroon gebruikten om verschillende acteurs te kleden.
Ook in de stripverhalen van Asterix zijn alle legionairs voorzien van hetzelfde harnas, dat bestaat uit enkele op maat vervaardigde, metaalkleurige platen. Sinds de Renaissance worden die lorica segmentata genoemd. Maar er waren meer soorten uitrusting. Zo waren er bijvoorbeeld altijd soldaten die een pantserhemd droegen, een lorica hamata, vervaardigd uit duizenden piepkleine metalen ringetjes. De lorica squamata waren gemaakt van kleine plaatjes die doen denken aan vissenschubben.
Wie een bezoek brengt aan het museum van Xanten, kan daar voor zichzelf vaststellen dat de soldaten die leefden in een in 70 na Chr. plotseling ontruimde basis alle drie soorten harnas droegen: ze hangen in dezelfde vitrine gebroederlijk naast elkaar. Uit afbeeldingen, zoals de befaamde reliëfs uit Mainz, kan bovendien worden afgeleid dat althans sommige soldaten géén lorica droegen, maar een zware tuniek. Eenheid van tenue is nooit een kenmerk geweest van de Romeinse strijdkrachten.
De uitrustingstukken hadden trouwens ook verschillende kleuren. Dat is tegenwoordig moeilijk te zien, omdat brons donker wordt en ijzer gaat roesten. Maar brons bestaat in verschillende tinten: als het aandeel tin beperkt blijft tot een honderdste, overweegt de kleur geel van het koper, maar als het een zestiende is, is brons donker. Er kon ook zink aan worden toegevoegd, waardoor bijvoorbeeld een helmrand boven de ogen goudkleurig oogde, fonkelde in het zonlicht en een tegenstander verblindde. Anders dan de soldaten in Asterix, die alleen metaalkleurige loricae hamatae dragen, hadden de legionairs verschillende soorten wapenrustingen, die alleen met elkaar gemeen hadden dat ze een bont geheel vormden.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond ik namelijk verontrustend en had ik wel wat meer over het voetlicht willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
Sexy kuiten.
kuiten en jurkjes,wauw!
Waren die Lorica Segmanta ook niet erg duur? Zijn ze mede daarom in onbruik geraakt?
Als soldaten zo’n zware tuniek droegen, was dat ook om financiële redenen?
Nee.
De staat was in die tijd leverancier en alle soldaten kregen hun uitrusting van staatswege uitgereikt. Jona gaat niet heel diep op de materie in (geen ruimte voor), maar de discussie gaat ook nog eens over wie de segmentata droeg – alleen de legionair (Romeins staatsburger) of ook de auxilia (hulptroepen die geen burgerrecht hadden), waarvan hel lang werd aangenomen dat die alleen de hamata (maliënkolder) droegen. De squamata (schobbejak) is dan weer zo’n vervelend storend element in een wereld van ‘uniform’, want die kon weer door iedereen gedragen worden.
De segmentata (door reenactors liefkozend ‘seggie’ genoemd) heeft niet al te lang dienst gedaan: zo ongeveer van 15vChr tot in de vroege vierde eeuw. De reden voor de uitfasering is onbekend want niet overgeleverd, maar gezien de omwenteling waarin het Romeinse leger in die tijd verkeerde kan het bij een vereenvoudiging van de uitrusting hebben gehoord. In de glorietijd van de segmentata bestond het leger uit flexibele auxilia (die als lichte en zware legereenheden konden vechten) en de legioenen, die puur en alleen een specialisme als zware infanterie kenden. In de tijd tussen Diocletianus en Constantijn I veranderde dat: de cavalerie werd meer zelfstandig en de infanterie kreeg een meer flexibele rol (zoals voorheen de auxilia).
Tegelijkertijd veranderde ook de uitrusting: de squamata bleef, de hamata werd langer en de segmentata verdween, terwijl de helmen veranderden werden samengeklonken uit verschillende delen in plaats van één plaat, elke soldaat de gladius inruilde voor de langere spatha, de pilum (werpspies) plaatsmaakte voor de contus (lange stootspeer) en de vierkante schilden van de legioenen plaats maakten voor de ovale van de auxilia.
De oorzaak moeten we zoeken in een veranderende vijand een hierop[ volgende reorganisatie van de Romeinse staat (tweedeling van het rijk) en wijzigingen in de legeropstelling, een tweedeling in grens- en mobiele troepen en een daaruit volgende reorganisatie van de fabricae, de werkplaatsen waar de uitrusting werd geproduceerd. In plaats van een werkplaats bij elk groot fort werden die nu in het achterland geplaatst (die in Tongeren lag het dichts bij ons) en in plaats van lokale producenten kwam alles van kleding tot paardenpantsers nu bij die fabricae vandaan – als er ooit een moment van standaardisatie van militaire uitrusting geweest is was dat deze periode, maar zelfs nu is er geen één helm gelijk aan de andere, en kun je nog steeds aan de mooi bewerkte riem gespen zien waar een rekruut zijn uitrusting kreeg.
Om terug te komen op de ‘seggie’ – de op dit moment meest geaccepteerde theorieën over het verdwijnen van dit pantsertype gaan vooral over de complexiteit ervan – al die kleine breekbare gespjes waren lastig te repareren in tegenstelling tot de ringetjes en schubjes van de andere pantsers. Daarnaast was dit pantser sowieso al ongeschikt voor de ruiterij en ook voor een infanterist die in andere rollen moet kunnen vechten. Voor soldaten die zo lang mogelijk willen overleven is de keuze dan snel gemakt.
Die verandering naar een grotere rol voor de cavalerie begon toch al eerder? Namelijk halverwege de derde eeuw en dan vooral onder keizer Gallienus. Vorig jaar verscheen er een boek over hem geschreven door Ilkka Syvanne getiteld The Emperor Gallienus: The apogee of Roman cavalry. Zeker een aanrader voor wie hierin geïnteresseerd is.
Die verandering onder Gallienus is inmiddels alweer achterhaald. Ik kan u doorverwijzen naar Duncan Campbell’s artikel ‘Coinage and Cavalry: the source for Gallienus and his Equites’, from Ancient Warfare magazine:
https://www.academia.edu/987301/Coinage_and_cavalry_The_sources_for_Gallienus_and_his_equites
Ik ben zelf niet zo weg van de boeken van Ilkka Syvänne. Ik zou het zeker geen aanrader noemen.
Bedankt voor deze toelichting. Dat de Lorica Segmanta het tot in de 4e eeuw hebben uitgehouden is nieuws, ik meende begrepen te hebben dat die al in 3e eeuw n. chr. waren verdwenen.
We hebben alleen een datering van een depot in Leon, en niemand kan zeggen of deze pantsers gerepareerd werden, of opgeslagen als reserve, of weggezet als oud roest.
Ook legionairs konden hun wapenrusting uittrekken en als lichte schermutselaars gaan vechten als dat nodig was, zie bv Goldsworthy, The Roman Army at War. Soldaten zijn geen machines met standaard onderdelen en manier van vechten, het zijn mensen van vlees en bloed die zich aanpassen aan de situatie, bijvoorbeeld een vijand die alleen rooft maar zich aan het gevecht onttrekt, of die juist een overweldigende overmacht heeft. Al onder Xenofon’s 10.000 hoplieten meldden zich speerwerpers en slingeraars om niet machteloos te zijn tegen de het man tot man gevecht vermijdende, werpwapens gebruikende Oosterlingen.
Natuurlijk kan elke soldaat zijn harnas uittrekken. Maar uw stelling is te eenvoudig – dan heb je alleen een vent in een tunica met een zwaard. De legioenen waar ik van spreek werden niet eens getraind in een flexibele rol, want daar werd de auxilia voor ingezet. Hun gladius was ook uitermate geschikt voor die rol vaan puur zware infanterie – in combinatie met de pilum en het vierkante scutum. De auxilia was daarentegen al in dezelfde periode voorzien van een langere spatha met een stootspeer en een ovaal scutum – precies wat we zien bij het gehele leger na de reorganisatie tussen Diocletianus en Constantijn.
Precies, dus niet gehinderd door wapenrusting en scutum. Een pilum is een uitstekend werpwapen en in een duel tussen twee schermutselaars zijn de korte gladius en pugio veel nuttiger dan de lange, nogal onhandelbare spatha (je moet je wel op je tegenstander durven te werpen, want met een kort wapen kun je veel krachtiger de lange spatha van je tegenstander wegduwen omdat de plaats waar je die kracht op zijn zwaard uitoefent veel dichter bij jouw hand zit die deze kracht moet leveren). Nogmaals, zie Goldsworthy, als de ene methode niet werkte veranderde men van methode. De Romeinse strijdwijze was vooral: Aanvallen, altijd aanvallen! Als de vijand overmachtig was en hulp ver weg, of wanneer de vijand een bende rovers was die zich aan het gevecht onttrok, dan veranderde de plaatselijke Romeinse troepen hun aanpak, of het nou legionairs of auxilia waren. De verschillen tussen deze twee soorten troepen kwamen vooral voort uit hun lagere financiële en juridische status, maar in uitrusting, strijdwijze en bewapening werden de legionairs net zo goed beïnvloed door plaatselijke tradities als de auxilia. Caesar’s legionairs verbaasden zich er over dat hun Spaanse tegenhangers niet aanvielen na het werpen van de pila, maar zich terugtrokken. Volgens Arrianos gebruikten de legionairs in het oosten niet de pilum maar de meer veelzijdige lancea. En zoals Jona al zegt, dat legionairs uitsluitend de segmentata gebruikten is een fabeltje. Zoals je zelf zeer juist opmerkt, de standaardisatie van de militaire uitrusting kwam pas later.
Arrianos/us beschreef het gebruiken van de Lancia in het oosten iets genuanceerder: https://en.m.wikipedia.org/wiki/Lancea_(weapon)
Lancea moet het zijn, die verdraaide eigenzinnige spellingscontrole…