Misverstand: De barbaren staken in 406 een bevroren Rijn over
Het Romeinse Rijk bleef niet eeuwig bestaan, al is niet precies duidelijk waardoor het in West-Europa verdween. Er wordt al een eeuw of twee, drie over gediscussieerd en het einde van het debat lijkt nog niet in zicht. Eén factor wordt echter steeds opnieuw genoemd: de invallen van barbaarse stammen. Die raakten weliswaar snel geassimileerd, maar de dreiging was van tijd tot tijd zeer reëel.
Zo staken op de laatste dag van 406 de Vandalen, Sueben en Alanen de Rijn over. Het Romeinse leger dat de grens had moeten verdedigen, was op dat moment niet op volle sterkte omdat veel troepen in Italië waren om te vechten tegen een andere groep barbaren, die al eerder een inval hadden gedaan. Een jaar later brak er tussen de Romeinen ook nog eens een burgeroorlog uit. De Vandalen, Sueben en Alanen konden vrijwel ongehinderd Gallië onder de voet lopen.
Het was niet voor het eerst dat zoiets gebeurde, en ook dit keer herstelde Rome zijn gezag door de barbaren boerderijen te geven. Maar de verschillende stammen behielden hun eigen leiders, en hoewel die vrijwel altijd loyaal waren aan Rome, hadden de stammen een alternatief voor het keizerlijk bestuur. Rond 460 weigerden ze nog naar de keizer te luisteren en namen de leiders van de inmiddels volkomen geromaniseerde stammen de macht over. Een onrustige halve eeuw begon, die ermee eindigde dat de Franken Gallië overnamen, de Visigoten het Iberisch Schiereiland, de Vandalen de Maghreb en de Ostrogoten Italië. Het West-Romeinse Rijk was ten onder gegaan en de Middeleeuwen waren begonnen.
Er is consensus over de hoofdlijn en vrijwel alle moderne auteurs vermelden het leuke detail dat de Rijn in december 406 was bedekt met ijs. Maar hoe weten we dat zo zeker? Het staat in elk geval niet vermeld in onze bronnen. Vermoedelijk is een beeldende beschrijving door de beroemde oudhistoricus Edward Gibbon de oorzaak van het misverstand. In 1781 schreef hij dat de stammen
op de laatste dag van het jaar, op een moment waarop de wateren van de Rijn zeer waarschijnlijk bevroren waren, zonder weerstand te ontmoeten de onverdedigde Gallische provincies binnenvielen.
Het idee dat de stroom ’s winters zó volledig bevroor dat ze hele volksstammen kon dragen, lijkt Gibbon te hebben ontleend aan de Griekse auteur Herodianos:
In de winter vriest de Rijn door de koude dicht en is het alsof hij vaste grond vormt, die zelfs begaanbaar is voor ruiters. Wat eens een stromende rivier was, wordt zo stevig en hard dat het niet alleen paardenhoeven en mensenvoeten kan houden, maar dat wie water wil halen geen kruik of ander leeg vaatwerk meeneemt, maar bijlen of hakmessen. Als ze het hebben uitgebikt, pakken ze het brok water alsof het een stuk steen is. (Romeinse Geschiedenis 6.7.6-7)
Het verschijnsel wordt tevens genoemd in een toespraak uit de vroege vierde eeuw, die Gibbon ook gelezen kan hebben. In elk geval blijft het charmante detail onvermeld in de bronnen over de Rijnoversteek van 406.
Naschrift
Toen ik over deze materie eens eerder blogde en het allemaal wat stelliger beschreef dan in Spijkers op laag water, kreeg ik een aardige correctie van Arno van ’t Hoog.
Enkele decennia geleden kon je met een auto over het IJsselmeer rijden, dus een bevroren Rijn lijkt me niet zover gezocht, maar ze hadden natuurlijk ook net zo makkelijk een Romeinse brug kunnen nemen. Ik weet niet precies waar die oversteek plaatsgevonden zou hebben.
Maar goed, ik snap dat elke uitleg over hoe ze de rivier exact overgestoken zijn dus speculaties zijn.
In 1672 en in 1795 trokken Franse legers over de bevroren rivieren de Noordelijke Nederlanden binnen.
Ja. Dat staat in de bronnen. Over 406 weten we zoiets niet.
Niet in 1672, toen vielen de Fransen onder Lodewijk de Veertiende in de zomer de Republiek binnen. Ze kwamen toen ook uit een andere richting dan in 1795, via de Rijn vanuit het aartsbisdom Keulen. De Hollands(ch)e Waterlinie hielp de opmars te stuiten, in de winter van 1672-73 wisten de Fransen niet te profiteren van vorst, de Republiek bleef overeind.
“al is niet precies duidelijk waardoor het in West-Europa verdween”
Lijkt me nogal duidelijk. Het centrale gezag verloor min of meer geleidelijk alle greep dus lokale machthebbers, waaronder Germaanse stamhoofden, vulden de gaten op. Kershaw in Tot de Laatste Man noemt het enigszins vergelijkbare proces, dat in de eerste maanden van 1945 in Nazi-Duitsland plaatsvond, maar dan veel en veel sneller, versplintering.
Wat we niet weten (of in iig ik niet) is of de Romeinse keizers en hun adviseurs doorhadden wat er gebeurde en zo ja, hoeveel het hun kon schelen.
Leuk antwoord van Arno van ’t Hoog inderdaad.
“en hoewel die vrijwel altijd loyaal waren aan Rome, hadden de stammen een alternatief voor het keizerlijk bestuur. Rond 460 weigerden ze nog naar de keizer te luisteren en namen de leiders van de inmiddels volkomen geromaniseerde stammen de macht over”
Als je het zo stelt lijkt het op een Frankisch besluit tot onafhankelijkheid, waarbij het Frankisch gezag weigerde de orders van het Romeins gezag nog langer uit te voeren.
Maar de realiteit lag iets ingewikkelder.
Enerzijds was er helemaal geen verenigd Frankisch gezag, of zelfs een gezamenlijke politiek van de Frankische stammen. Er waren Frankische koningen met beperkt gezag naar hun stam toe, en een aantal daarvan bekleedden functies binnen de Romeinse defensie. Die dubbele pet was geen enkel probleem, en rond 460 nam ook niemand letterlijk ‘de macht over’.
Aan de Romeinse kant werd het bestuurlijk steeds meer een chaos, en de loyaliteit van de Romeinse burgers werd aardig op de proef gesteld door =de snelle afwisseling van weer een nieuwe keizer, waarvan de een na de ander nog meer moest leunen op een ‘sterke man achter de troon’ die zich vaak helemaal niet meer bemoeide met de zaken van de burgers buiten de periferie van de Middellandse Zee en het centrum van Italië. Na de dood van Aetius en diens executeur keizer Valentinianus III was het met de loyaliteit van de lokale adel snel gedaan toen er steeds weer een nieuwe keizer werd aangesteld door (in dit geval) Ricimer, de ware machthebber in Rome. Na de dood van Majorianus door diens hand weigerde Aegidius, opperbevelhebber in Gallië, in 461 bij het kruisje te tekenen. Daarmee viel elk centraal gezag vanuit Rome voor onze streken definitief weg.
Wat er rond 460 gebeurde was dus eigenlijk dit: de Romeinse burger, zich steeds meer onbeschermd voelend door de Romeinse overheid, verschoof in loyaliteit naar lokale machthebbers, vaak van Germaanse afkomst, een samenwerking die aan het begin van de eeuw nog als verraad werd gekwalificeerd. Na 461 viel noord-Gallië in deelgebieden uiteen: de Rijnfranken, Arbogast en Aegidius namen de leiding over, nominaal allemaal binnen de Rijkstructuur natuurlijk, met alle bijbehorende titulatuur, maar de facto onafhankelijk. Onderlinge rivaliteit (ook met de Visigoten en Bourgondiërs) leidde tot de opkomst van de eerste echte Frankische koningen met Clovis voorop – maar dan zitten we al 25 jaar later. Rond 460 nam niemand van de Franken de macht over.
Klimatologie kan een bevroren Rijn meer of minder waarschijnlijk maken. Ten tijde van Caesar was het iets warmer dan vandaag, ten tijde van Gibbon iets kouder, wat het misschien voor hem aannemelijk maakte.
Ik weet niet hoe het in de 5de eeuw zat.
Het kan zeker waar zijn dat er een bevroren Rijn was. Maar het is een secundum quid.
Simpel gezegd: de bewering “de Germanen staken de Rijn over” is ALTIJD waarschijnlijker dan de bewering “de Germanen staken de Rijn over en die was bevroren”. Die vier laatste woorden vormen een extra ding (secundum quid) dat dus ook extra bewijs vergt. We hebben dat echter niet.
Een goed geschiedVORSER zou hebben geschreven: “de Germanen staken de Rijn over” en een voetnoot hebben gegeven naar de bronnen, eventueel met discussie van de betrouwbaarheid en representativiteit. Een geschiedSCHRIJVER zou het wat inkleuren en toevoegen: “Misschien was de Rijn wel bevroren, daarop duiden de klimaatwetenschap en beschrijvingen uit beter gedocumenteerde tijdperken, terwijl de weliswaar overdreven maar vermoedelijk niet helemáál verzonnen informatie van auteurs X, Y en Z er ook op duidt.”
Even gedeeltelijk off topic, gedeeltelijk want het betreft misschien ook een misverstand.
Wat is er precies waar van de – zo vaak in rechtse kringen genoemde – decadentie aan het einde van het Romeinse rijk? Men trekt dan parallellen tussen de SJW LHBTQ discussies en vermeende discussies over het geslacht van engelen in de nadagen van het rijk. Wat is daar precies van waar Jona?
Decadentie is in elk geval een waardeoordeel. Een goede historicus onthoudt zich daarvan.
Ik heb zelf niet de indruk dat de Romeinse legers in de vierde eeuw minder efficiënt opereerden of dat men preuts was geworden met mensenlevens. Ideeën dat de kerstening leidden tot een meer softe aanpak, zijn beïnvloed door negentiende-eeuwse ideologische debatten (de slaapverwekkende discussie tussen confessioneel en niet-confessioneel dus).
Ik denk dat de grote transformatie van de vijfde en zesde eeuw, waarin een centraal staatsapparaat in W-Europa wegviel en nieuwe politieke eenheden ontstonden, in elk geval samenhingen met klimatologische veranderingen en (daardoor) bevolkingsafname, in combinatie met een trek van de steden naar het platteland. Beide processen leidden tot dalende belastinginkomsten, slechtere financiering van het leger en uiteindelijk de noodzaak tot germanisering van de defensie. Voeg echte militaire rampen toe, zoals de val van Karthago, en je hebt volgens mij driekwart van de verschijnselen verklaard.
Het boek om te lezen is dat van Jeroen Wijnendaele, “Romeinen en barbaren”. Daarna “The Fate of Rome” van Kyle Harper.
Dank! Ik zal de boeken op mijn lijstje zetten
“decadentie aan het einde van het Romeinse rijk”
Er valt misschien iets meer over te zeggen; we zouden bv. naar de beroemde orgiën kijken, zo treffend geschetst in de Asterix en Obelix serie. Dan moeten we allereerst rekening houden met
https:// www. livius. org/ articles/ theory/ everest-fallacy/
Eventuele verslagen zijn wellicht helemaal niet representatief.
Ten tweede moeten we rekening houden met 19e en 20e eeuwse mythevorming.
https:// www. scientificamerican. com/ article/ purging-the-myth-of-the-vomitorium/
Ten derde is het verstandig, zodra historische beweringen gebruikt worden om een politiek punt te maken, te bedenken dat propaganda en historische feiten maar zelden samen gaan. En dat geldt niet alleen voor rechts Links mag bv. af en toe eraan herinneren dat Churchill de Tonypandy stakingen bloedig liet onderdrukken. Alleen blijkt daarvan bij nuchtere beschouwing van de feiten nauwelijks iets te kloppen.
Ik vind de beschrijving van Herodianos ook enigszins wereldvreemd; hij omschrijft ijs alsof hij geen idéé heeft wat dat is; zoals 16de eeuwse kunstenaars een olifant probeerden te tekenen.
Toegegeven; Griekenland heeft een warmer klimaat, maar het fenomeen ijs komt ook daar echt af en toe wel eens voor…
Toen deze kwestie een paar jaar terug aan de orde kwam op de MB merkte een reactie op dat de inval plaatsvond bij Mainz (Mogontiacum) en dat de invallers gebruik konden maken van de brug daar. Als dit klopt, is de hele ijsdiscussie toch overbodig?
Nou het is mogelijk, maar allerminst zeker:
https://de.m.wikipedia.org/wiki/Mogontiacum
https://de.m.wikipedia.org/wiki/Rhein%C3%BCbergang_von_406