Je kunt het aan mij overlaten om door Algerije te reizen, kijkend naar de steden waar Augustinus moet hebben gewoond en gewerkt, zonder in de gaten te hebben dat er in de Algerijnse bioscopen een film draaide over de bisschop van Hippo: Augustine, Son of Her Tears. Of ook wel Aghstynws, abin dumueuha. Dat schrijf ik niet uit pedanterie, maar omdat het aangeeft wat de film is: een poging de man weg te halen uit de wereld van het Europese christendom maar te presenteren als Algerijn.
Gemeten aan wat de filmmakers beoogden, kan de film alleen worden getypeerd als succes. We krijgen de Algerijnse en Tunesische landschappen te zien. We zien Aghstynws niet alleen in een Romeinse tunica en toga, maar ook in een kandora en een qessabiya. De acteurs komen uit de Maghreb en dat heb ik in films over de Oudheid nog maar zelden gezien. Ik vond dat prettig ontregelend. De film verveelt beslist niet. Maar om nu te zeggen dat het een meesterwerk is dat u gezien hebben móet, nee.
Augustinus toen en nu
De film vertelt twee verhalen. Enerzijds is er de in Parijs woonachtige Algerijnse documentairemaker Hedi, die opdracht krijgt een documentaire te maken over de filosoof Augustinus als Algerijn, en daarvoor terugreist naar zijn vaderland. Anderzijds is er het leven van de kerkvader. De twee levens hebben nogal wat overeenkomsten, zoals de moeizame relatie tot een traditionele moeder, die het in beide gevallen bij het rechte eind blijkt te hebben ten opzichte van een zoon die zó geobsedeerd is door zijn passie, dat hij niet goed weet om te gaan met een geliefde. Twee mannen, elk tussen twee vrouwen, en geen van beide brengt het er echt goed vanaf.
De moderne verhaallijn is noodzakelijk omdat scenarist Sameh Samy via Hedi’s documentaire uitleg kan laten geven over wat er in Augustinus’ leven gebeurde. Een priester in Annaba legt dus aan de documentairemakers uit wat de functie van de Belijdenissen was voor de zielzorger die Augustinus was, zodat de bioscoopbezoeker het ook begrijpt. De ambitie van de filmmakers is dus een historisch enigszins betrouwbaar portret te schetsen – Augustinus als Algerijn, Augustinus voordat hij Sint-Augustinus was, de echte Augustinus.
De historische Augustinus
Het is hier dat het problematisch wordt. Een historische film is sowieso een lastig genre, want de eisen die je stelt aan een film (spannend, vermakelijk…) staan haaks op een accurate weergave van het verleden, dat immers voor de meeste mensen gewoon de sleur van de dag is geweest (niet spannend, weinig vermakelijk…). Je moet een film dan ook niet op historische accuratesse beoordelen, tenzij de makers het zo willen. Zoals nu. En het moet gezegd: het is niet zo best.
Van sommige dingen begrijp je dat het in een film nu eenmaal zo moet. Overal branden bijvoorbeeld kaarsen: peperdure bronnen van licht, gemaakt van bijenwas en alleen in gebruik bij de elite. Niet echt iets voor het huis van Augustinus’ arme ouders, maar in een film heb je nu eenmaal lichtbronnen nodig en dan zijn de historisch wat meer accurate olielampjes echt onvoldoende.
In andere gevallen is er echter geen reden het niet gewoon goed te doen. Om een simpel voorbeeld te geven: een toga met een purperen bies duidt op een senator en werd niet door iedereen gedragen. De sieraden van Augustinus’ geliefde Tanit zijn eerder Afghaans dan Romeins. De soldaten die een doodenkele keer in beeld komen, dragen leren harnassen, die echt nooit hebben bestaan. Misschien hebben de filmmakers, die duidelijk werkten met een bescheiden budget, ergens een partij rekwisieten uit Cinecittà overgenomen?
Christendommen
En dan zijn er de kerken. Die dateren in wezen uit de jaren vijftig, compleet met kruisbeelden. Alleen: dat type afbeelding bestond nog helemaal niet. Het is rond het midden van de vijfde eeuw uitgevonden door mensen die nooit een kruisiging hadden gezien. Ik noem dit detail, omdat het alle problemen samenvat: het christendom van deze film is niet het historische christendom, maar een christendom van de jaren vijftig.
We zien een Augustinus die kwaad wordt op het christendom omdat zijn christelijke moeder Monnica allerlei vernederingen accepteert; we zien hem kwaad worden omdat zijn vader, heel hypocriet, alle zonde afzweert op zijn doodsbed, als het een makkelijke belofte is. Daarna wordt Augustinus manicheeër, wat hem uiteindelijk niet bevalt omdat hij allerlei vragen houdt die het manicheïsme niet kan beantwoorden. Dit is een trotse Augustinus die zich afzet tegen zijn traditionele moeder, tegen de manicheeërs – en die zich, vol intellectuele trots, ook zou hebben afgezet tegen het christendom nadat hij dat later in zijn leven wel had aanvaard.
Waarom Augustinus zich er niet tegen afzette, wordt uit de film niet duidelijk. De impliciete aanname is natuurlijk die van de jaren vijftig: omdat het christendom superieur is. Voor u en mij, in een seculiere samenleving, is dat geen bevredigend antwoord. Het is beter, denk ik, te kijken naar het feit dat het christendom zich, beter dan het manicheïsme, kon uitdrukken in de termen van de toen bestaande filosofie, het neoplatonisme. Dat je dat in een film kunt tonen, bewijst Agora.
Ongehuwd samenwonen
In nog een ander opzicht is de film uitgesproken jaren vijftig. Augustinus heeft jarenlang samengewoond met een vrouw die in de film Tanit heet maar wier naam hij in de Belijdenissen nergens noemt. Ze was immers teruggekeerd naar Numidië en hij wilde haar niet in opspraak brengen. Ongehuwd samenwonen was destijds de gewoonste zaak van de wereld en geen enkele moderne biograaf ziet er een probleem in. In Augustine, Son of Her Tears wordt het echter wél gepresenteerd als iets onbehoorlijks; Monnica berispt haar zoon, keurig synchroon met de berisping die, in de moderne verhaallijn, documentairemaker Hedi van zijn moeder krijgt over het feit dat hij ongehuwd samenwoont.
Hedi trouwt daarna netjes en Augustinus zal bisschop worden. In deze film is het goed om te doen wat je traditionele moeder je opdraagt. Ik heb zo’n vermoeden dat de echte Augustinus op dit punt weinig gelegen zal hebben laten liggen aan wat zijn moeder dacht. Na de dood van zijn vader was hij de heer des huizes en ging hij zijn eigen gang. De christelijke norm dat je niet ongehuwd mag samenwonen, was er in de late vierde eeuw niet en heeft voor Augustinus nooit gegolden.
Enfin. U moet zelf maar zien. Hier is de versie die me, doordat de nagesynchronisatie wat onbeholpen is, het gevoel gaf dat ik zat te kijken naar amateurtoneel.
Ik weet, kortom, niet of ik in Algiers, waar ik de film in december 2019 vermoedelijk zou hebben kunnen zien, werkelijk veel heb gemist. Toch wil ik niet ontkennen dat ik Augustine, Son of Her Tears met plezier heb bekeken. Zoals gezegd: het is ook weleens prettig om een Algerijnse Romein door Algerijnen gespeeld te zien worden.
Agora als voorbeeld geven hoe het wél zou moeten, zou eigenlijk strafpunten moeten opleveren. En de toenmalige Algerijnse bevolking is (misschien op wat bergbewoners na) geenszins gelijk te stellen aan de huidige bevolking, die in de film voorkomen. Het heette zelfs niet eens Algerije. Foei, toch, Jona. Laten we het maar op een nieuwjaarskater houden…
De pointe is: eindelijk zijn de Romeinen eens geen blanke Europeanen. Dat is echt een verbetering.
Ik zou over de relatie tussen de bevolking van Algerije, die weliswaar Arabisch spreekt maar niet afkomstig is van het Arabische Schiereiland, niet al te stellig zeggen dat ze niet afstamt van de Numidiërs.
En tot slot: Agora is niet perfect, daarin geef ik je graag gelijk, maar gaat de filosofie niet uit de weg. Zelfs als het Hypatia laat ontdekken dat de aarde om de zon draait. Dat gaat te ver, inderdaad, maar het is tenminste een poging die niet helemáál strandt. In de Algerijnse film wordt het neoplatonisme helemaal onbehandeld gelaten en wordt alleen gefocust op manicheïsme/christendom. Daarmee mist de film de mogelijkheid echt uit te leggen wat er is gebeurd.
Voor geseculariseerden is de film dus onbegrijpelijk. Dit gaat daar ook over: https://tpo.nl/2021/01/01/moorden-in-naam-van-allah-over-du-fanatisme-quand-la-religion-est-malade-van-adrien-candiard/ ; de Verlichte mens moet religie weer serieus gaan nemen, om dus begrip te krijgen voor het fanatisme. Dat gaat natuurlijk niet gebeuren. De Verlichting hebben we hier al 300 jaar, maar nog steeds is er weerstand tegen. Het NRC schrijft over astrologie. Het is hopeloos.
Ja, het is inderdaad redelijk hopeloos. Ik zou overigens het fanatisme vanuit de Verlichting niet willen uitvlakken; “radical Enlightenment” leidt ook naar de guillotine. (Ik weet dat Jonathan Israel het tegendeel wil verdedigen maar hij overtuigt niet.)
Zoals Becker al schreef: de Verlichting is geseculariseerd christendom. Wat niet wil zeggen dat de waarden van de Verlichting niet relevant en urgent zouden zijn.
Ja, het Christendom is een intellectueel systeem waarmee de werkelijkheid wordt verklaard, Genesis, Adam en Eva, etc. Alleen werd daarmee de deur opengezet voor echte pogingen om de werkelijkheid te verklaren, wat weer tot secularisatie leidde.
Oh, de guillotine is de schuld van Spinoza?🙄
Nee, het gaat over “radical Enlightenment”. Jonathan Israel, zijn critici, Israels niet overtuigende repliek.
Voordat Jonathan Israel “Radical Enlightenment. Philosophy and te Making of Modernity 1650-1750′ (Oxford 2001) hoorde je eigenlijk nooit over ‘radicale verlichting. ‘ Verlichtingsfundamentalisme’, daar ging het veel vaker over, maar dat is iets anders. Voor Israel staat Spinoza zo centraal in zijn opvatting van ‘radicale verlichting, dat die term zonder Spinoza hier betekenisloos wordt.
Als er dan wordt gesteld ‘radicale verlichting leidt ook naar de guillotine’ praat je in feite over een rechte lijn van Spinoza naar Robespierre.
Willen we dat?
Dit is een bekende klacht uit de counter-Enlightenment. De Verlichting heeft Kerk en Koning ondermijnd, en secularisatie/nihilisme veroorzaakt. Dan breekt dus de pleuris uit; guillotines, communisme, nazisme, ISIS, etc. Spinoza is uit een eerdere tijd, maar in zijn tijd werd hij wel als atheïst gezien, dus ja …. het bevestigt weer dat religie een sociaal-politiek systeem is, niets metafysisch dus.
http://assets.press.princeton.edu/chapters/i7705.pdf
What is counter-Enlightenment?
“One of the linchpins of the Counter-Enlightenment program
was an attack against the presuppositions of humanism. By challenging the divine basis of absolute monarchy, the unbelieving
philosophes had tampered with the Great Chain of Being, thereby
undermining morality and inviting social chaos.”
Klinkt als Baudet.
‘… de Verlichting is geseculariseerd christendom’ – daar kan ik niet mee instemmen. Ik vind het eigenlijk een belachelijk statement. Een voorbeeld van christelijke toe-eigening, de zgn Interpretatio Christiana. Straks gaat men nog zeggen dat ook filosofie geseculariseerd christendom is. Een gotspe. Het is een belediging voor de radicale verlichter Spinoza.
Mag ik verwijzen naar het feit dat het de historische betekenis van het stoicisme is geweest dat het de weg voor het christendom heef bereid met zijn opvattingen over moraal, matigheid, een enkelvoudig (opper-)wezen, algemene mensenliefde, rechtvaardigheid. En dit eeuwen voor het christendom ontstond – Zeno, Cleanthes, Chrysippus. Stoïcijnen hebben als eersten in de oudheid gepleit voor een ruime menselijkheid en kosmopolitisme, maar zich nooit aangesloten bij het christendom (misschien een enkeling uitgezonderd).
Het is het christendom dat dankbaar gebruikt heeft gemaakt van de griekse filosofie. Het heeft trouwens een lange geschiedenis van toe-eigening, gezien het feit dat bijna alle elementen in haar godsdienst afkomstig is van oudere, paganistische godsdiensten. en niet te vergeten het judaisme natuurlijk.
“Geseculariseerd christendom” is natuurlijk een contradictio in terminis. Er zijn ook mensen die menen dat het Christendom een ideale omgeving was voor de ontwikkeling van de natuurwetenschap. Ik bedoelde de intellectuele neiging. Daarmee was het hek van de dam.
De Verlichtingsvraag is: hoe bepaal je de geloofwaardigheid van een bewering? Je kunt wel van alles beweren, maar waarom zou je het geloven? Dus empirische onderbouwing, wat van religie nu niet gezegd kan worden. Genesis is een soort van verklaringsmodel, maar waarom zouden we dat model serieus nemen? Dat heeft ook geleid tot ideeën van universele mensenrechten en democratie, want waarom zou een Chinees of Afrikaan, man of vrouw, rijk of arm, minder rechten hebben dan wij witte well-to-do Westerse mannen? Daar zat ook wel een element van utopie in – zie de toestand in Afrika – maar destijds leken dat soort ideeën voor de hand te liggen. Door het internet zien we dat soort pre-Verlichtingsdingen weer. Anti-mondkapjes wappies, QAnon gekken, etc.
Ik zou het QAnonisme eerder anti-verlichtingsdenken willen noemen, hoewel het woord ‘denken’ hier al misplaatst is. Er komt geen denken aan te pas. Ik zou als eerste willen weten door wie QAnon gefinancierd wordt. Follow the money, zoals altijd. Wie heeft er baat bij de boel te destabiliseren?
De niet-echte Verlichting komt altijd van pas als iets ons niet bevalt. Er vallen altijd wel smoesjes eeehhh redenen te bedenken. En omdat die van ons Verlichte Mensen afkomstig zijn zijn die redenen per definitie valide.
[/sarcasme]
Leuk of niet, Qanoniemers, creationisten, jezusmythologen, de hele rataplan doet hetzelfde beroep op rationalisme als iedere Verlichtingsdenker. De tegenhanger ervan, de Romantiek, heeft aan populariteit ingeboet sinds de nazi’s deze geperverteerd hebben.
Rationalisme is niet genoeg; je kunt op de basis van axioma’s (Genesis is Waar) heel rationeel argumenteren, maar dat bewijst helemaal niets. Het gaat om empirische onderbouwing.
Geseculariseerd christendom is helemaal geen contradiction in terminis, laat staan een belachelijk statement. Om te beginnen kan secularisatie van alles en nog wat betekenen, bijvoorbeeld scheiding van kerk en staat. CDA en CU zijn daar voorstander van en dus geseculariseerde christelijke partijen. Daarnaast hebben we het marxisme; Bertrand Russell heeft in Geschiedenis van de Westerse Filosofie laten zien dat het gemodelleerd is naar het christendom. Het marxisme is stevig geworteld in de Verlichting en dus ook geseculariseerd christendom. Aan de andere kant hebben we moderne conservatieven die een beroep doen op de judeo-christelijke traditie en waarden, ook al zijn ze zelf ongelovig.
Seculieren die denken dat hun opvattingen (ook als ze teruggaan op de Verlichting) losstaan van christelijk denken zijn net zo bekrompen als christenen die van plezier beginnen te kraaien als ze een seculier betrappen op een idee dat ook in de Bijbel te vinden is. Spinoza doet daar precies nul komma niets aan af. Hij heeft het één en ander aan Descartes en de scholastiek te danken. Dat maakt hem niet minder radicaal, maar ook hij stond op schouders van anderen. En anderen dan christenen met schouders om op te staan waren er nou eenmaal niet in de 16e en 17e eeuw.
“Beïnvloed door het christendom” is de wijdst open deur denkbaar in de westerse cultuur; er tegenin gaan is vergelijkbaar met het verwerpen van de evolutietheorie. Wie zelfstandig wil denken moet beseffen dat “christelijk” niet synoniem is met “verwerpelijk”, noch met “aanbevelenswaardig”. Voor gelovigen beginnen te kraaien: ook deze houding gaat terug tot op de Bijbel.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Secularisering; dat betekent verwereldlijking. Maar OK, het hangt ervan af wat je eronder verstaat. En dat over het marxisme klopt: in de toekomst gaat alles beter worden.
Natuurlijk staan we op schouders van anderen. Wie staan er wel niet allemaal op de schouders van de pre-Socratici for that matter?!
De vraag is kun je het ‘ongelovige’ (wereldlijk) denken definiëren in termen van het christelijk denken. Je kunt dat wel doen, maar wat heeft het voor betekenis? Het heeft alleen betekenis voor de christenen. En: als je echt wilt denken, zul je eerst allelrlei brillen moeten afzetten. En dan nog is het moeilijk.
Secularisatie kan niet maar van alles en nog wat betekenen: wel scheiding van staat en kerk, monniken die uittreden, maar wel christelijk blijven, in onze tijd meer een werreldlijk denken tegenover een gelovig denken. (U begrijpt dat ik hier het begrip ‘denken’ heel ruim gebruik …
Ik denk dat je wereldlijk denken niet christelijk kunt formuleren. Je kunt toch niet gaan zeggen dat God de Aarde in haar baan houdt? Sommigen proberen te argumenteren dat God dan tenminste de natuurwetten geschapen heeft; het heeft geen zin om daar tegenin te gaan.
Robespierre was trouwens helemaal geen atheïst, met zijn curieuze Cultus van het Opperwezen https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Cultus_van_het_opperwezen
Het is moeilijk om te zeggen, een bepaalde stroming leidt tot iets, daar de definitie van een stroming vaak afhankelijk is van degene die hem opstelt.
Oh ja, het onderwerp was een Algerijnse film over Augustinus van Hippo.☺