De Romeinse historicus Livius en zijn Griekse voorganger Polybios stemmen soms woordelijk overeen. Ik heb het voor Hannibals tocht over de Alpen weleens bij elkaar gezet: hier kunt u zien dat ze precies hetzelfde vertellen. Des te leuker zijn natuurlijk de punten waar ze verschillen en concreet denk ik aan een zinnetje uit Polybios (Wereldgeschiedenis 3.49.6) dat overeenkomt met Livius’ Geschiedenis sinds de stichting van de stad 21.31.4. Het gaat om de beschrijving van een landtong tussen de Rhône en de… ja, daar zit dus het probleem. Als u de links naar Polybios en Livius gebruikt, zult u in het Grieks en Latijn Isara lezen, maar dat staat er niet.

De meeste middeleeuwse Polybioshandschriften noemen de tweede rivier Skaras, met als uitzondering een in München bewaarde Byzantijns manuscript dat bekendstaat als de Bavaricus of Monacensis graecus 157. Daar staat Skarôs en dat kan alleen een kopiistenfout zijn. Dit handschrift is namelijk een kopie van een verloren voorbeeld dat ook is gebruikt door de klerk die de Vaticanus graecus 1005 vervaardigde, en die noteerde Skaras. Een van de twee kopiisten maakte een overschrijffout en dat zal niet degene zijn geweest die hetzelfde schreef als alle andere handschriften. We mogen aannemen dat het Skaras en niet Skarôs was wat Polybios schreef.

Geen mens weet welke rivier daarmee kan zijn bedoeld en Livius helpt ons hier niet verder. Op precies dezelfde plek in zijn betoog stuiten we namelijk op nóg een kopiistenfout. In het oudst-bekende handschrift, de zogeheten Colbertinus, staat ibi Arar Rhodanusque confluunt, “daar stromen Arar en Rhône samen”. Dat staat ook in twee handschriften uit de dertiende eeuw, de Laurentianus Notatus en de Agennensis (ooit gecorrigeerd door de beroemde geleerde Petrarca).

Het staat bovendien in een tiende-eeuws manuscript, de Mediceus, al stond daar oorspronkelijk ibi Sarar. Iemand heeft dat echter verbeterd en we weten niet wanneer dat is gebeurd en over welke informatie de corrector beschikte.

Die vragen zijn niet onbelangrijk, want andere handschriften suggereren dat de S er wel degelijk moet staan. De Parisinus en de Cantabrigiensis (ooit vervaardigd voor Thomas Becket) gaan allebei terug op een verloren handschrift waarin Bisarar heeft gestaan. Ook in dat handschrift stond dus een S.

Tegelijk is daar ibi, “daar”, verdwenen. Dat levert een vreemde aansluiting op tussen twee zinnen: nadat Livius in het voorafgaande zinnetje heeft geschreven “Na vier dagmarsen bereikte hij het eiland” volgt abrupt “De Bisarar en Rhône stromen samen”. Omdat dit zo raar is, gaan oudheidkundigen er tegenwoordig van uit dat Arar de correcte lezing is, maar welbeschouwd is dit op niets anders gebaseerd dan de aanname dat Livius geen stijlfouten maakte. Die maakt hij inderdaad zelden, maar Sarar of eventueel Bisarar zijn niet volledig uit te sluiten.

[Wordt morgen vervolgd]