Ik schreef gisteren dat Polybios en Livius zo nu en dan woordelijk overeenstemmen en dat in zulke passages de afwijkingen interessant zijn. Mijn voorbeeld was Polybios Wereldgeschiedenis 3.49.6, waar sprake is van een rivier Skaras of misschien Skarôs, terwijl Livius het in Geschiedenis sinds de stichting van de stad 21.31.4 heeft over de Arar.

Op het eerste gezicht heeft die laatste rivier goede papieren. Het is namelijk de naam van de Saône, die bij de samenvloeiing met de Rhône een lang schiereiland vormt. Op die plaats lag de Keltische nederzetting Lugdunum, het huidige Lyon. Het is dus niet zo vreemd dat de eerste die zich over deze kwestie boog, de Italiaanse humanist Niccolò Perotti (1429-1480), de tekst van Polybios gewoon aanpaste: hij vertaalde Skaras met Arar.

Een eeuw later opperde de Zwitserse geleerde Josias Simmler (1530-1576) dat Polybios Araros moest hebben geschreven. Zo’n hypothese, waarbij een geleerde een anders onbegrijpelijke tekst een beetje aanpast om er iets begrijpelijks van te maken, staat bekend als een “emendatie”.

De context maakt duidelijk waarom het niet kan. De rivier die voortaan Araros heette, lag langs de route waarmee Hannibal richting Alpen oprukte. Als hij werkelijk tot Lyon is gekomen, zou hij, zo blijkt uit zowel Polybios als Livius, een afstand van 250 kilometer hebben afgelegd in slechts vier dagen. Normaalgesproken deed een antiek leger daar een dag of tien, twaalf over.

Philipp Klüwer (1580-1622), een Duitse geleerde die werkte aan de Leidse universiteit, opperde dat het probleem niet viel op te lossen door de tekst van Polybios te emenderen. Het was beter Livius aan te passen. Kon dat ibi Arar Rhodanusque confluunt, “daar stromen Arar en Rhône samen”, niet ibi Isara zijn, de Isère? Dat zou de afstand die Hannibal in vier dagen aflegde terugbrengen tot ongeveer 140 kilometer, wat al een stuk plausibeler was, en bovendien: er waren, zoals we gisteren zagen, handschriften die een S vermeldden.

Klüwers emendatie sloeg aan en toen zijn Leidse collega Joseph Scaliger (1540-1609) een editie verzorgde van Polybios, emendeerde hij het woord dat hij op gezag van Simmler meende dat daar stond, Araros, tot Isaras.

Kortom, Polybios’ Skaras was veranderd in een Isaras en Livius’ Arar heette nu Isara.

En zo is het lange tijd gebleven. Neem de populaire editie uit de Loeb-reeks, waarin naast de klassieke tekst een Engelse vertaling staat. In de voor het laatst in 2010 herdrukte versie van Polybios staat, als ik het goed heb genoteerd, Isaras. Geen noot, geen toelichting, niets. Met de uitgaven van Livius is het niet veel beter gesteld: in de Duitse Tusculum-editie uit 2000 staat zonder commentaar Isara. Zo heb ik nog wat voorbeelden genoteerd, maar het is alweer enige tijd geleden dat ik ernaar heb omgezien en ik kan het nu, met die lockdown, niet controleren. (Wie toegang heeft tot een goede bibliotheek mag zich melden.)

De Franse Budé-reeks, waarover ik de loftrompet al eerder stak, doet het beter. In de Polybios-tekst uit 2004 staat Skaras (met in een voetnoot Skôras) terwijl in de Livius-tekst uit 2020 in de hoofdtekst Isara staat, met in een voetnoot de waarschuwing dat dit Klüwers emendatie is van ibi Arar, ibi Sarar of Bisarar.

De Franse vertalers accepteren Klüwers emendatie dus wél en vertalen Skaras en Isara met “Isère”. Maar is dat terecht? In 1955 wees de Britse onderzoeker Gavin de Beer er in een charmant boekje, Alps and Elephants, op dat Livius nooit Isara kan hebben geschreven. Livius’ Arar wordt namelijk geciteerd door de Romeinse dichter Silius Italicus. De Beer opperde dat het riviertje Aigue moest zijn bedoeld, dat in de Middeleeuwen bekendstond Ecaris. Polybios’ afstandsopgaven maken deze interpretatie echter onmogelijk.

Al in 1915 attendeerde de Duitse oudhistoricus Eduard Meyer (1855-1930), die in de gaten had dat de wetenschappelijke edities niet klopten, erop dat de algemeen aanvaarde emendatie Isara “keineswegs sicher ” was, om vervolgens met onnavolgbare logica te concluderen dat het “gewiß die Isère” moest zijn. Dat lijkt nog altijd de redenatie. Zo geeft F.W. Walbank, de auteur van een belangrijk commentaar op Polybios, aan dat de aanpassingen aan de tekst weliswaar op niets zijn gebaseerd maar dat het toch “undoubtedly” moet gaan om de Isère, terwijl de Budé-Livius vorig jaar schreef dat het Eiland “paraît être le confluent de l’Isère et du Rhône”.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.