Als u dacht dat The Man Who Fell to Earth een origineel verhaal heeft, dan heeft u het mis. Het motief van het bovennatuurlijke wezen dat vanuit de hemel op de aarde is gevallen, is eeuwenoud. Hefaistos en Faëton zijn Griekse voorbeelden, uit het oude Iran kennen we Aži Dahāka (de Joodse Azazel) en uit Ugarit kennen we Horran. Die gevallen god wordt vanouds geassocieerd met de ochtendster, die de opkomst van de zon aankondigt en dus een licht-brenger is. De profeet Jesaja sneert naar de koning van Babylon dat hij is neergevallen zoals de zoon van de dageraad Helel (Jesaja 14.12).

Helel is een ongebruikelijk woord, al is duidelijk dat het zoiets betekent als “schijnend” of “stralend”. De Griekse Bijbelvertalers maakten er Heôsforos en Fôsforos van, woorden die letterlijk “dageraaddrager” en “lichtdrager” betekenen. De Latijnse vertaling werd Lucifer, wat eveneens “lichtdrager” betekent. Hoewel er geen enkele reden is Helel/Fôsforos/Lucifer te beschouwen als de duivel, was de associatie van de gevallen ster en de val van de engelen snel gemaakt. Desondanks bleef het een gewone naam. Minstens twee laat-Romeinse bisschoppen, waarvan ik deze online vind, gingen door het leven met de naam Lichtdrager zonder dat iemand dat opvatte als satanisme.

Gaius Julius Phosphorus

So far, so good. Nu de bovenstaande inscriptie, die Bas Jongenelen (de auteur van dit prachtige boek) fotografeerde in het Uffizi-museum in Florence. De tekst staat bekend als EDCS-18700008, komt uit Rome en is gemaakt tussen 70 en 100.

C(aio) Iulio
Luciferi filio
Posphoro
architect(o) Aug(usti)
Claudia Stratonice
uxor viro
optumo

Ofwel: Voor de keizerlijke architect Gaius Julius Phosphorus, zoon van Lucifer, haar allerbeste man, heeft Claudia Stratonice, zijn vrouw dit graf laten maken.

Lucifer en Phosphorus

Het leuke is om te beginnen dat Phosphorus en Lucifer de Griekse en Latijnse versie zijn van dezelfde naam. We mogen een oosterse afkomst aannemen, want deze naam is vooral in de oostelijke provincies gedocumenteerd. Dat geldt ook voor de naam Stratonice, die we eigenlijk alleen kennen uit Syrië en Anatolië. Velen kwamen naar Rome. De Romeinse auteur Juvenalis haalt in zijn beroemde Derde Satire, waarin hij het leven in de stad ridiculiseert, uit naar de Orontes van Aziatische arbeiders die zich uitstort in de Tiber. Onder hen waren ook de keizerlijke architecten: een generatie na Gaius Julius Phosphorus kwam de bouwmeester van Trajanus, Apollodorus, uit de Syrische hoofdstad Damascus.

We mogen speculeren over de familiegeschiedenis. Ik stel me voor dat de familie eigenlijk Aramees sprak en dat de vader eigenlijk een naam had die het equivalent was van het Hebreeuwse Helel. Omdat hij ook in Romeinse kringen verkeerde, liet hij zich Lucifer noemen. Blijkbaar had hij succes, want hij kon het Romeinse burgerrecht, dat hij gekregen lijkt te hebben van keizer Augustus, doorgeven aan zijn zoon Gaius Julius, die zijn Aramese naam om hem moverende redenen niet in het Latijn omzette maar koos voor een Griekse vertaling.

Welke redenen waren zo moverend? Ik kan er drie bedenken. De ene is: puur snobisme. Grieks gold als net even iets chiquer. De tweede is: omdat hij in Rome woonde, waar een zeer groot deel van de bevolking – volgens sommigen: de meerderheid – in deze tijd Grieks sprak. En de derde: omdat hij beter was in Grieks dan in Latijn. Hoe dat ook zij: de inscriptie illustreert enerzijds hoe een oosterling in Rome aankwam en het schopte tot keizerlijk bouwmeester, en illustreert anderzijds de gangbare meertaligheid van de Romeinse wereld.