Een jaar of tien geleden bezochten mijn zakenpartner en ik Haithabu in het noorden van Duitsland. Ooit was dat een Noormannenstad en ik fantaseerde dat dit de plek was waar het oorspronkelijke verhaal van Hamlet zich kon hebben afgespeeld. Dat kennen we uit een middeleeuwse tekst: de Gesta Danorum van Saxo Grammaticus. U moet hem zo rond 1200 plaatsen. Hij is een tijdgenoot van Snorri Sturluson, de Edda-auteur die ik al eens noemde. Beide schrijvers tekenden de verhalen op van de Noormannen.

Saxo’s Amleth

Saxo’s Amleth is de zoon van de dappere Viking Horvendill en Gerutha. Als Horvendills broer Feng Horvendill doodt, vreest Amleth voor zijn leven en wendt voor waanzinnig te zijn. Op allerlei vragen geeft hij bizarre antwoorden – antwoorden die stuk voor stuk een dubbele bodem hebben die de lezer begrijpt maar de verhaalpersonages niet. Feng doorziet het echter en stuurt zijn neef naar Britannië, met een brief waarin staat dat de ontvanger de brenger moet doden. Net als in het toneelstuk van Shakespeare, vervangt de held de brief. Bij Saxo moet de ontvanger de brenger een geschikte echtgenote geven.

Met zijn bruid keert Amleth terug, net op tijd om de plechtigheid bij te wonen waarmee zijn dood wordt herdacht. Hij zorgt ervoor dat alle aanwezigen dronken raken en doodt ze door de zaal in brand te steken waarin ze hun roes liggen uit te slapen. Feng rijgt hij aan zijn eigen zwaard.

Nu is Amleth leider van de Denen op Jutland, maar hij erft een conflict met zijn Britse schoonvader. Die had met Feng afgesproken dat hij, als het ooit zo ver mocht komen, diens dood zou wreken. Met wat slimheid weet Amleth ook deze en nog wat andere avonturen te overleven.

Saxo Grammaticus rondt zijn verhaal af met een relaas over een conflict tussen Amleth en zijn oom Wiglek, die Amleth in een gevecht weet te doden. Amleth ligt begraven op een van de vlaktes van Jutland, dus wat ze u nu aanwijzen bij Helsingør is nep.

The Northman

Wat zou het fantastisch zijn, blogde ik destijds, om een speelfilm te maken, niet gebaseerd op het toneelstuk van Shakespeare maar op het verhaal van Saxo Grammaticus. Niet dat ze naar mij luisteren, maar inmiddels is die film er. Hij heet The Northman. En regisseur Robert Eggers vertelt hier hoe hij heeft geprobeerd een “echt” Vikingverhaal te maken.

Of hij daarin is geslaagd, is niet aan mij te beoordelen, want ik weet nauwelijks iets over Noormannen. Ik heb weleens een expositie bezocht in Assen en in Leeuwarden. En ik heb weleens een drakar gezien. Maar dat is alles. Toen ik naar Wieringen fietste om het Viking-informatiecentrum te bekijken, bleek het gesloten. Veel deskundigheid bezit ik derhalve niet.

Wat ik wel kan beoordelen, is of The Northman lijkt op het verhaal van Saxo Grammaticus. Het antwoord is nee. Er is in de publiciteit gespeeld met “de echte Hamlet”, maar het is toch een beetje zoiets als zeggen dat Apocalypse Now is gebaseerd Heart of Darkness. Er zijn wel overeenkomsten maar die blijven aan de oppervlakte.

De filmmakers hebben een mystieke sfeer opgeroepen door sjamanistische elementen te gebruiken die voor zover ik weet – en ik kan het mis hebben – eerder Siberisch zijn dan IJslands of Deens. Zoiets is onvermijdelijk. Voor een verhaal heb je soms informatie nodig waarover je niet beschikt, en dan leen je die uit culturen die je vergelijkbaar acht. Het is echter een vorm van ahistorisch eclecticisme. We zagen het ook in Redbad, maar het verschil is dat de Nederlandse film niet overtuigt en The Northman wel.

Saxo Grammaticus

De film was voor mij aanleiding om Saxo Grammaticus er weer eens bij te nemen. Het moet meer dan dertig jaar geleden zijn dat ik er voor het laatst naar heb omgezien. Destijds was er alleen een exemplaar in een universiteitsbibliotheek, inmiddels is de tekst online en is er ook een integrale Duitse vertaling. Die is gemaakt door Hans-Jürgen Hube en heet Nordische Mythen und Geschichte. Gesta Danorum.

Ik heb er wat gemengde gevoelens bij. Hube biedt een gedegen inleiding en een notenapparaat dat werkelijk verheldert. Hij houdt er rekening mee dat niet elke lezer voldoende voorkennis heeft, zonder dat hij zijn publiek behandelt alsof het de middelbare school niet heeft afgemaakt. Het probleem zit volgens mij bij de vertaling zelf. Die wisselt tussen echte vertaling, parafrase en commentaar. Hoewel aanhalingstekens duidelijk maken wat Saxo zelf heeft geschreven en wat parafrase is of toelichting, vind ik dat niet prettig lezen.

Begrijp me niet verkeerd. Juist omdat Deense volksverhalen uit de Volle Middeleeuwen niet de allerbekendste materie vormen, is het prettig dát er toelichting is, maar ik zelf zou de stof anders hebben gepresenteerd. Ongeveer zoals Selma Schepel het deed met het Babylonische Scheppingsepos Enuma Elisj. Dat is ook de allerbekendste materie niet en ook dat verdient extra uitleg, maar daar is duidelijker wat nu de oude tekst is en wat de uitleg.

Dat gezegd zijnde: de wonderlijke verhalen over de eerste Denen – Amleth is niet de enige – zijn alleszins de moeite waard. Het is een gewelddadige wereld en Saxo verheerlijkt de mannen die in de strijd zijn heen gegaan. Vrede is niet per se een deugd. Je vraagt je af of het propaganda is voor een van de Noordelijke Kruistochten. In elk geval maakt dit wereldbeeld de lectuur niet echt aangenaam, maar wel fascinerend.