[In de laatste van vier blogjes over de geschiedenis van Armenië ga ik in op het ontstaan van de Armeens-Apostolische Kerk in de Late Oudheid. Het eerste deel van deze reeks is hier.]

De Romeinse veldtochten plaatsten de Parthen onder steeds meer druk en in 224 na Chr. stortte hun rijk in. Een nieuwe dynastie trad aan, de Sassaniden uit Perzië. In Armenië bleef aanvankelijk de Arshakunidische vorst Trdat II aan de macht, maar rond 252 vluchtte hij voor de Sassanidische koning Shapur. Gedurende enige tijd werd Armenië bestuurd door degene die in Perzië gold als troonopvolger, eerst Hormizd Ardašir en daarna Narseh.

Trdat III

Op een gegeven moment is de Armeniër Trdat III aan de macht gekomen. De naam suggereert dat hij kwam uit de Arsakidische familie, maar er zijn veel onduidelijkheden. Diende hij werkelijk eerst in het Romeinse leger, zoals zijn biograaf Agathangelos schrijft in zijn Geschiedenis van Sint-Gregorios en de bekering van Armenië? Of was hij een vazal van Narseh die later onafhankelijk werd? Regeerde hij over heel Armenië of was hij slechts het hoofd van een aristocratische familie uit oostelijke deel? Was zijn vader, zoals Agathangelos beweert, een onafhankelijke vorst en, zo ja, waar regeerde hij dan?

We beschikken over vrij veel bronnen, dus de schijnwerper lijkt aan te staan, maar het gaat vooral om christelijke legendes en de waarheid is moeilijk te achterhalen. Het meest plausibele scenario is dat eerst een zekere Khosrov en daarna Trdat regeerde als vazal van Narseh en dat Trdat onafhankelijk werd toen de Romeinse keizer Galerius in 298 zijn Perzische superieur had verslagen.

De eerste christenen in Armenië

Er is iets meer zekerheid dat aan het einde van de derde eeuw christelijke leraren voet aan de grond kregen in Armenië, dat tot dan toe vooral Perzische goden had vereerd, zoals Anahita en Mithra. In het Armeens: Anahit en Mihr.

Soms kwamen de christelijke missionarissen uit Mazaka in het westen, soms uit Nisibis in het zuiden. Een echo van deze dubbele evangelisatie kan doorklinken in de legende dat twee apostelen, Thaddeus en Bartholomeüs, het nieuwe geloof hadden gebracht. Uiteindelijk zou Trdat III het christendom hebben aanvaard op advies van zijn neef Gregorios de Verlichter (Arm. Grigor Loesaworietsj), die hij aanvankelijk omwille van diens geloof gevangen had gehouden in Artashat. Volgens de traditie is dit gebeurd aan het begin van de vierde eeuw.

Onduidelijkheden

Opnieuw is hier veel onduidelijk. Zo vervolgden de Romeinse keizers, aan wie Trdat zijn troon te danken had, de christenen. Indien Trdat het christendom echt heeft geaccepteerd, riskeerde hij een conflict met zijn weldoeners. Omgekeerd is het mogelijk dat christelijke vluchtelingen uit het Romeinse Rijk in grote aantallen in Armenië aanwezig waren. Dat kan Trdat min of meer hebben gedwongen hun toe te staan hun geloof uit te oefenen.

Het enige dat werkelijk zeker is, is dat Gregorios in Mazaka is gewijd tot bisschop voor de Armeniërs. Ook staat vast dat het christelijke Armenie een nieuwe hoofdstad kreeg, Vagharshapat, het huidige Etchmiadzin. Het is nog altijd de residentie van de katholikos, de leider van de Armeense kerk, en de plek waar talloze relikwieën worden bewaard.

Institutionalisering

Kerkelijke synodes vonden plaats in Dvin. Bij deze vergaderingen werd de kerk steeds meer geïnstitutionaliseerd en kristalliseerde de relatie tussen de katholikos en de koning uit. Gaandeweg groeide een Armeense religieus-politieke identiteit. Men was niet Perzisch of Byzantijns, en hoewel men met de westelijke supermacht het christelijke geloof deelde, koos men voor een eigen variant. Ik heb weleens geblogd over een manuscript uit de vijftiende eeuw met weerleggingen van de besluiten van het Concilie van Chalkedon, een millennium daarvoor.

De precieze theologie – monofysitisch, als het u mocht boeien – is hier niet zo belangrijk. Wél belangrijk is dat er een Armeense identiteit groeide die de antieke Armeniërs verbindt met de huidige. Misschien is ook zinvol erop te wijzen dat in de Armeens-Apostolische Kerk veel aandacht is voor het menselijk lijden. De nederlaag en dood van koning Vardan in een oorlog tegen de Perzen (451), die paradoxalerwijs uiteindelijk leidde tot consolidatie van het christendom, kon zo een teken van continuïteit van de Armeense natie zijn. Voorbeelden als dit stelden de Armeniërs een eeuw geleden in staat de genocide een plek te geven.

Negen eeuwen Armenië

Ik rond hiermee mijn reeks over negen eeuwen Armeense geschiedenis af. Het was een tijd van weinig bronnen. Pas na de kerstening beschikken we over voldoende informatie. Het is echter duidelijk dat de macht in Armenië al die tijd in handen is geweest van Yervandidische, Artashesidische en Arshakunische koningen, die een evenwicht moesten vinden met zowel de aristocratische families als de buitenlandse mogendheden. In de christelijke Middeleeuwen zou dat niet heel anders zijn, maar dat is een ander en beter begrepen hoofdstuk van de geschiedenis van Armenië.

[Deze blog was gebaseerd op een hoofdstuk dat ik schreef voor het publieksboek bij de expositie “In de ban van de Ararat” in het Drents Museum in Assen. U ziet wat plaatjes hier. De tentoonstelling duurt tot eind oktober.]