[Tweede deel van een stuk over de sadduceeën. Het eerste ging een uur geleden online en is hier.]

Hypothesen op hypothesen stapelen

Als de hogepriester Ananos II inderdaad een sadducee was, en het lijkt me niet zinvol dat te betwijfelen, is het niet al te ver gezocht aan te nemen dat ook zijn vader (de Annas uit Handelingen 4.6), zijn vijf broers, zijn neef en zijn zwager Kajafas sadduceeën waren. Dat betekent dat de sadduceeën in vijfendertig van de zestig jaren tussen 6 en 66 n.Chr. in Jeruzalem het hoogste religieuze gezag uitoefenden.

Het kunnen er zelfs meer zijn als het waar is dat ook de families van Boethos, Kathros en Fiabi sadduceeën waren. Dan hadden de sadduceeën het hogepriesterschap in feite gemonopoliseerd, maar het bewijs voor deze families is zwakker dan dat voor de familie van Ananos. We dreigen, met andere woorden, hypothesen op hypothesen te gaan stapelen.

Misschien mogen we echter, al is het voor op grond van een van de twee etymologieën en de identificatie van één hogepriester, aannemen dat de sadduceeën belang stelden in de traditionele tempelcultus. Dan zijn enkele gevolgtrekkingen mogelijk. De offers in Jeruzalem dienden ertoe het Verbond te onderhouden en rituele reinheid te herstellen, dus het is denkbaar dat sadduceeën wilden dat deze cultus tot elke prijs doorgang vond.

Alleen de Wet

Een verder aanknopingspunt is Flavius Josephus’ opmerking dat de sadduceeën alleen de Wet volgden. Dat zou wel eens waar kunnen zijn, omdat we in de Handelingen 23.8 lezen dat de sadduceeën niet geloofden in engelen en de wederopstanding. Dat zijn inderdaad zaken die binnen het Jodendom pas voet aan de grond kregen de Wet al was samengesteld. De sadduceeën zullen – maar dit is opnieuw speculatie – ook weinig op hebben gehad met bijvoorbeeld messianisme, dat eveneens een late ontwikkeling is.

Uit de farizese traditie kennen we enkele sadducese standpunten. Zo verschilden de sadduceeën met de farizeeën van mening over het branden van wierook en over de wijze waarop ritueel rein water moest worden overgegoten – ik schreef er al over. Ook was er discussie over de vraag of offers vanuit de tempelkas moesten worden betaald of dat individuen de kosten op zich mochten nemen. (Anders gezegd: mocht men namens de keizer een offer brengen.) Weer een ander dispuut betrof de mogelijkheid dat de zevenarmige kandelaar in de tempel ritueel onrein raakte.

Ook in de rechtspraak konden farizeeën en sadduceeën tegenover elkaar staan, zoals in de (ook uit het Romeinse Recht bekende) kwestie of schade toegebracht door een slaaf, kon worden verhaald op de eigenaar. Volgens de Mishna (Yadaim 4.7) meenden de sadduceeën dat de eigenaar aansprakelijk was omdat die ook aansprakelijk was voor schade die dieren toebrachten. De farizeeën wierpen tegen dat een dier geen eigen wil had en een mens wel, zodat de meester nooit volledig aansprakelijk kon zijn voor de daden van zijn slaaf.

Sadduceeën als farizeeën

Deze laatste kwestie bewijst weer hoe wantrouwig we moeten zijn tegenover Josephus. Die sneert namelijk dat als sadduceeën over zaken moesten oordelen, ze instemden met de farizeeën. Niet uit overtuiging, weet Josephus, maar omdat de farizeeën populair waren en een sadducese beslissing zonder hun instemming geen draagvlak had. De kwestie maakt bovendien duidelijk dat Josephus overdrijft als hij zegt dat sadduceeën geloofden in de vrije wil. Ze vonden blijkbaar dat dat niet gold voor slaven.

In feite weten we dus maar weinig over de sadduceeën. We weten dat ze alleen de Wet van Mozes erkenden en daarom niet geloofden in engelen of het leven na de dood. Verder kennen we enkele halachische standpunten en vermoeden we dat ze veel waarde hechtten aan de traditionele tempelcultus. Dit laatste betekende dat de sadduceeën, toen de Romeinen het heiligdom verwoestten, in feite geen toekomst meer hadden.

PS

Het boek van Daniël De Waele over de joodse literatuur, Vergeten Rijkdom, ligt inmiddels in de boekhandel. Aanbevolen!

[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]