Het is niet moeilijk om, als je dat zou willen, het jodendom belachelijk te maken. Dat geldt overigens voor elke godsdienst, antiek of modern. De lijst van taboes waaraan de Romeinse Jupiterpriester was gehouden, is indrukwekkend lang en ronduit lachwekkend. Het verschil is dat de afgelopen eeuwen weinig mensen aandrang hebben gevoeld om de Romeinse religies te bespotten terwijl het jodendom regelmatig at the receiving end is geweest van de ridiculisering. Deels door christenen, deels door antisemieten.
Ritueel rein water
Een zo’n thema is rituele reinheid. Dat heeft niets te maken met hygiëne maar eerder met de voorwaarden waaraan een priester moest voldoen om te mogen offeren. Hij mocht bijvoorbeeld geen lijken hebben aangeraakt. De farizese beweging nam deze voorwaarden over: de Joden zouden een volk van priesters zijn, die allemaal de reinheidsregels volgden.
Eén van de thema’s was de reinheid van water. Een discussie die we dankzij 4QMMT, een van de belangrijkste teksten uit de Oudheid, in enig detail begrijpen kunnen, betreft het overgieten daarvan. Volgens de sadduceeën en de sekte van de Dode-Zee-rollen kon, als iemand ritueel rein water uit een kruik in een onreine beker goot, de rituele onreinheid als het ware langs de waterstraal omhoog trekken. De oplossing was dat je het gieten even onderbrak. Farizeeën vonden dit overdreven. Stenen vaatwerk was een algemeen aanvaarde manier om ritueel rein water ritueel rein te houden.
Ik weet het: dit valt makkelijk belachelijk te maken. Het is echter niet absurder dan het geloof dat je de doden bij de uitvaart een munt onder de tong moest leggen om de schipper Charon te betalen, die de doden overzette naar in de Onderwereld.
Steenwerk
Dat het gebruik van stenen vaatwerk werkelijk praktijk was, bewijst de archeologie van bijvoorbeeld Galilea en Jeruzalem, waar zulke kruiken in groten getale zijn gevonden. Dat bewijst niet alleen dat het gebruik daarvan ingeburgerd was, maar ook dat men er werkelijk waarde aan hechtte. Steenwerk was namelijk duurder dan het veelal geïmporteerde Romeinse aardewerk.
Het is overigens mogelijk dat het veelvuldige gebruik van steenwerk niet een aanwijzing is voor de populariteit van een religieus gebruik, maar voor afkeer van alles wat Romeins was. De archeologie kan dat niet zeggen.
Bruiloft te Kana
Tot slot: de evangelist Johannes noemt stenen kruiken op de plek waar je ze verwacht. Jezus’ openbare optreden begint met de bruiloft te Kana, waar hij, zoals bekend water in wijn veranderde.
Er stonden daar voor het Joodse reinigingsritueel zes stenen watervaten, elk met een inhoud van twee à drie metrete. (Johannes 2.6; NBV21)
Wie water in wijn wil veranderen, gebruikt daarvoor natuurlijk geen gewoon water maar water waarvan de rituele reinheid is gegarandeerd. Dat is logisch.
[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]
Laten we dan eens een paar moderne rituelen kijken.
In oranje kleding rondhupsen op koningsdag en/of bij sportwedstrijden.
Urenlang langs de kant van de weg staan om een stel wielrenners of een auto met een overleden staatshoofd langs te zien rijden.
Elke ochtend de Mainzer Beobachter lezen omdat anders het ontbijt niet compleet voelt.
Wisten we zulke dingen van ons Nederlandse aardewerk maar.
Als kind verkocht mijn vader met de jeugdbeweging gewijd water. De pastoor kwam een gevulde teil zegenen en die werd voortdurend bijgevuld. Blijkbaar kan je in de katholieke Kerk wijwater niet verdunnen. Homeopathen zullen het graag horen.
Rituelen zijn mooi, waardevol en niet-problematisch zolang we begrijpen dat ze maar mensenwerk zijn en ze ook kunnen relativeren. Een bevriende priester vroeg me tijdens een bezoek eens wat ik wilde drinken. Ik antwoordde dat ik me had voorgenomen om tijdens de vasten geen alcohol te drinken. Hij schudde met uitgestreken gezicht een of andere zegening uit zijn mouw en vervolgde: “Bon… Chimay?”
Dat moeten we hebben. Gelovigen die het allemaal niet te serieus nemen.
Plus ongelovigen.
Tja, Chimay! Dat is goddelijk bier natuurlijk, en door monniken gebrouwen. Reiner kan het niet… 🙂
Ik begrijp best dat er wat lacherig wordt gedaan over rituelen. Ze hebben zelden een intrinsaieke betekenis. Maar extrinsiek zijn ze van groot belang om een anders zinloze en vijandige wereld wat minder zinloos en vriendelijker te maken. Er zijn godsdiensten, waar de rituelen veel belangrijker zijn dan de leer Of liever,religies, want goden zijn daar niet voor nodig. Als de rituelen zijn uitgevoerd dan is de wereld weer leefbaar geworden. De chinese volksgodsdienst is een goed voorbeeld van zo’n ritueel, of anders wel de voetbalcompetitie, als tenminste je club gewonnen heeft. Zoals Terry Pratchett opmerkte: “the thing about football is that it is not about football.
Ik geloof er niets van dat Johannes Jezus om wijn te maken water laat gebruiken dat afkomstig is uit joodse cultische vaten, omdat van dat water de rituele reinheid zou zijn gegarandeerd. Dat zou een acceptabele interpretatie zijn als de Johanneïsche Johannes zich Joods was. Maar voor die Johanneïsche Johannes zijn “de Joden” (merk op hoezeer Johannes zich met die uitdrukk8ng distantieert van die groep) immers Jezus’ tegenstanders; hoe bizar en onhistorisch dat voor ons ook moge zijn
Johannes laat in dit verhaal Jezus juist afrekenen met dat reinigingsgebruik van “de Joden”: dat gebruik wordt nu gebruikt (pun intended) om het punt te maken dat de joodse cultus definitief overruled is. Joods water wordt christelijke wijn.
Wordt met het woord ‘joden’ in de bijbel niet meestal ‘judeeërs’ bedoeld: bewoners van de landstreek Judea?
Van een niet-judaeër zoals Yeshu ha-Notsri mag men verwachten dat hij zich afzet tegen Judaeërs, net als Nederlanders, die, terecht, niet Hollanders genoemd willen worden als zij niet uit Holland (Noord of Zuid) afkomstig zijn.
Ook schenkt men in de niet-hollandse contreien geen haags theekopje, maar veeleer een volle tas.
Op internet vond ik deze link:
https://www.theologie.nl/artikelen/joden-in-de-bijbel-of-judeeers/
Kana ligt niet in Judea. Het gaat in dit verhaal dus niet om “judeeërs”, maar om joden, d.w.z. aanhangers van de joodse godsdienst. Volgens het is met Jezus’ komst de joodse godsdienst achterhaald. Het Johannesevangelie heeft duidelijk anti-joodse trekken. Dat is niet fijn om te horen, maar we kunnen er niet onderuit.
…volgens het JOHANNESEVANGELIE is met…. bedoelde ik te schrijven. Excuses.
Peter van ’t Riet komt tot de slotsom dat het vierde evangelie niet anti-joods is.
https://www.petervantriet.nl/article.php?articleID=299
Ja. Maar staat tegenover dat Nieuwtestamentici (ik had nog nooit van van ’t Riet gehoord, en even googlen levert op dat hij wiskundige is) het er over eens zijn dat het begrip Ιουδαίοι in het Johannesevangelie een negatieve connotatie heeft. De wetenschappelijke discussie gaat al lang niet meer over óf (anti-judaïstisch) dat evangelie is, maar over hoe dat precies zit. Dat is pijnlijk, maar beter dan die waarheid verdoezelen.
“Het Johannesevangelie heeft duidelijk anti-joodse trekken.”
Dit wil ik best geloven, maar volgt niet uit de voorgaande zin. Newton’s mechanica is ook achterhaald, maar daarom zijn zij die Relativiteit accepteren nog niet anti-Newton.
Veel theologen schijnen zich daar aan vast te klampen ja.
Maar tegen 100-120 n. Chr. was het onderscheid tussen Joden’ en inwoners van Judea waarschijnlijk al te veel verwaterd…
Het kan evengoed een residu zijn dat Johannes heeft laten staan. Iets dat niet goed is weggeredigeerd, zeg maar. Daar tegen pleit dat Johannes uitleg geeft van het rituele gebruik en er dus nadruk op legt. Maar ik ben niet meteen door je op zich steek houdende argumentatie overtuigd.
Het punt is dat het begrip ‘Joods’ in het Johannesevangelie een negatieve connotatie heeft. ‘Joods’ betekent daar: tegengesteld aan Jezus. Nogmaals, maar dat hoef ik jou niet te vertellen: dat is volkomen onhistorisch. Maar het is wel een controleerbaar feit.
Er is geen reden Joh. 2 als uitzondering daarop te zien, temeer daar de interpretatie “Jezus is gekomen als vervanger van het joodse geloof” hier, net als elders in dit evangelie, prima mogelijk is. Jouw interpretatie impliceert dat de joodse religie, bij wijze van grote uitzondering, door de auteur eventjes als waardevol gezien zou zijn. Als het verhaal historisch zou zijn was je interpretatie plausibel geweest. Maar nu heb je wel heel sterke argumenten nodig om die uitzondering plausibel te verdedigen.
Ook als de auteur van het Johannes evangelie nog ‘Judeeërs’ bedoelde zal dat onderscheid bij de lezers en toehoorders snel uit beeld verdwenen zijn, lijkt me.
Los daarvan, Johannes is toch het enige van de vier evangeliën dat zo’n nadruk legt op een vijandschap tegenover Jezus vanuit ‘de Joden’/Judeeërs? Wat zou hier aan de hand zijn?
Een les rond de bruiloft te Kana staat deze week op de planning in mijn 5de leerjaar. Volgens het leerplan kunnen de kinderen daarmee ” de beeldtaal van een N.T.-wonderverhaal ontdekken, bv. de bruiloft te Kana (Joh 2, 1-12), de storm op het meer (Lc 8, 22-25) “.
De gebruikte methode geeft als achtergrond bij het verhaal:
” De kruiken staan klaar voor een joods reinigingsritueel. Dat Jezus de opdracht geeft om ze te vullen met water, hoort zo in de joodse cultuur. Maar Jezus plaatst alles in een ander perspectief door het water in wijn te veranderen. De verandering geeft aan dat Jezus stappen zet en woorden spreekt die verder reiken dan
menselijke voorschriften. Voorschriften ordenen het leven, maar de wijn is
een symbool van leven.”
Wat ik zowel in lerarenopleiding, leerplan als methodes mis, is de achtergrond die ik hier wel vind over context en auteurs.
Bij ons wordt dit verhaal gekoppeld aan het gesprek met de Samaritaanse vrouw waar Jezus zegt: “Er komt een tijd dat jullie noch op deze berg [de Gerizim], noch in Jeruzalem de Vader zullen aanbidden” (Joh.4:21).
Joodse (reiniging)rituelen en het Tempel Jodendom met de daarbij bijbehorende Offerdienst zullen verdwijnen en spiritualiteit (wijn, geestrijk vocht) zal daarvoor in de plaats komen.
(Voor de geïnteresseerden, een volledige studieartikel (nr. 5) hierover is te vinden bij de Facebookgroep Tanachiem)
Gert, gisteren kon ik je een zeer waarderende opmerking sturen, dus nu mag het anders zijn. Het zal me niet overkomen van lambonería beschuldigd te worden.
Twee dingen zijn in het draadje onvermijdelijk door elkaar komen te lopen. Is het Johannesevangelie anti-joods?, en is het historisch?
Het Johannesevangelie is over zoveel dubbelzinnig. Dan maar de Wirkungsgeschichte. Sinds dominee Buskes in 1941 op de kansel riep dat het heil uit de joden komt (Jn 4,22) kan men, dacht ik, niet meer zeggen dat het Johannesevangelie anti-joods is.
Men kan ook het negentiende eeuwse standpunt niet meer aanhouden dat het onhistorisch is. Dodd was goed. En in zijn gevolg, een hele stroom collega’s van je die wijzen op historisch betrouwbare aspecten in het Johannesevangelie. Ik denk trouwens dat ik weet waar JL dit vandaan heeft, en we voegen het toe aan de toch al best lange rij.
Dominee Buskes heb ik hoog, maar niet vanwege zijn wetenschappelijke deskundigheid op het gebied van het Johannesevangelie. Ik vrees dat men dus sinds zijn kanselboodschap uit 1941 wel degelijk kan zeggen dat het Johannesevangelie anti-Joods is; meer nog: dat wordt niet echt meer bestreden. Natuurlijk is de kwestie ingewikkelder: je kunt in het Johannesevangelie meerdere lagen onderscheiden waarvan de oudste onbekommerd Joods is. Maar dat latere auteurs en/of redacties niets meer van het jodendom moesten hebben is evident; joden hebben “de duivel tot vader” (8.44).
En verder: ik heb geen algemene opmerkingen gemaakt over de historiciteit van het Johannesevangelie. Welk vrees ik dat geen historicus zal aanvaarden dat anno 30 of daaromtrent iemand 240 liter water in uitstekende wijn veranderde.
En in z’n algemeenheid: Dodd was goed, ja – maar dan in zijn tijd: 1963. We zijn inmiddels twee generaties onderzoek verder, en ik ken nu geen nieuwtestamentici meer die nog menen dat het Johannesevangelie in hoge mate historisch zou zijn; mogelijk zijn ze er nog, maar dan houden ze zich goed verborgen.
Kortom: wie het verhaal van de bruiloft te Kana voor historisch wil houden moet over ijzersterke argumenten én heel veel geloof beschikken. Over dat geloof ga ik niet – maar waar blijven de argumenten?
Ja klopt, uiteraard zit er anti-joods materiaal in het Johannesevangelie. De zin die je citeert is wel het meest schokkende. Maar zo gaat het bij Johannes zo vaak. Wat te vinden van ‘de wereld’, is die nou goed of slecht? Het staat er allebei. Hetzelfde als het gaat over ‘de mens’. Wat historici dan in de regel doen is lagen onderscheiden -waarna de voorspelbare conclusie volgt dat niet het hele evangelie anti-joods is. Het valt mij, op mijn beurt, zwaar te geloven dat Johannes in dit verhaal het punt wil maken dat de joodse cultus definitief overruled is. Het staat bol van de elementen die regelrecht uit de joodse traditie komen. ‘Op de derde dag…’ -vers 1, daar ga je al. De dinsdag was (of is, weet ik het) de beste dag om te trouwen -want dat is de enige dag waar god in het scheppingsverhaal twee keer zag dat alles goed was. Het is eerder een vervullingsverhaal, om het bij gebrek aan beter een naam te geven.
Natuurlijk is het in het heersende academische klimaat mode het Johannesevangelie als anti-joods weg te zetten. Alles wat kerk en geloof is is fout, dus dat zijn punten. Maar laat ons oppassen, antisemieten lezen ook mee. Daarom Buskes. Een eenvoudige maar dappere dominee ziet die dingen soms beter.
Om 7.15 u heb je toch echt een algemene opmerking over de historiciteit van het Johannesevangelie gemaakt. Wat dat betreft, als jij een studie kent die Dodd ontkracht ben ik daar zeer benieuwd naar. Wat ultra-sceptici meestal doen is hem en heel veel anderen na hem negeren. Men kan ook moe worden van dat schijnbaar onoplosbaar historisch gesteggel en zich wenden tot de uiteenlopende ‘literaire’ e.d. benaderingen van het evangelie. Dat is allemaal heel mooi, maar het Johannesevangelie heeft alles om aan te nemen dat het gegrond is in een geschiedenis die niet anti-joods is.
Ah, ik heb zojuist Johannes 8:21 en verder gelezen. Daarmee is mijn reactie hierboven afdoende beantwoord. Mijn dank.
Nagekeken: men kan ook lezen dat je opmerking om 7.15 u niet over het Johannesevangelie gaat, maar over het beeld dat dat van het jodendom geeft.
Dat is inderdaad wat ik bedoelde: het beeld dat het Johannesevangelie geeft van de tegenstelling Jezus contra “de Joden” is onhistorisch, in de eerste plaats uiteraard al omdat Jezus zelf joods was. En verder is het gewoon flauw de huidige wetenschappelijke consensus over (het gebrek aan) historiciteit van het Johannesevangelie af te doen als “mode” en de betreffende wetenschappers te diskwalificeren omdat ze uit zouden gaan van de opvatting “alles wat kerk is en geloof is fout”. Dat is niet alleen aantoonbaar onjuist, het is ook beledigend. Een zwaktebod bij gebrek aan argumenten?
Dodds werk heeft een functie gehad, en in z’n algemeenheid wordt tegenwoordig het Johannesevangelie heus niet elke historische betrouwbaarheid ontzegd; met name in de topografie en in het lijdensverhaal zitten mogelijke historische elementen. Maar de wetenschap heeft sinds 1963 niet stilgestaan. En dat er over die (dus oorspronkelijke joodse, historische) kern van het Johannesevangelie in tweede en derde instantie een fiks anti-Joods sausje is gegoten betwijfelt tegenwoordig echt niemand meer. Zo heeft het Johannesevangelie, met zijn theologie van vervanging van het jodendom door Jezus, (voorbeeldig geïllustreerd in het Kana-verhaal, en jouw en mijn dominee Buskes ten spijt) één van de bronnen van het christelijk antisemitisme kunnen worden. Voor dat inzicht hoef je niet ongelovig te zijn.
Wat mij dan bovendien interesseert is Joh. 8:48. Is dit een stropop of een weergave van werkelijke discussies die destijds gevoerd werden? Hadden joden een overeenkomstig beeld van het christendom? In dat geval was JonaL inderdaad erg optimistisch in zijn Israel Verdeeld.
Zoals bekend boeit de historische betrouwbaarheid van de Evangeliën betreffende Jezus mij niet erg – dat zou ik inderdaad een mode durven noemen, eentje die al tientallen jaren oud is. Wat mij veel meer boeit is wat de historische betrouwbaarheid, in dit geval van Johannes, is mbt tot zijn christelijke en joodse tijdgenoten – inderdaad oa ivm hedendaags antisemitisme.
Joh. 8.48 maakt ongetwijfeld deel uit van de christelijk-joodse discussies die er toen en daar gevoerd werden. Voor de zekerheid: dat “toen” slaat dus niet op de tijd van Jezus, maar op de tijd dat Joh. 8.48 werd geschreven, ergens helemaal aan het eind van de eerste eeuw, misschien in Epheze. Het Johannesevangelie is uiterst polemisch ten opzichte van “de Joden”, en het is moeilijk in te zien hoe die polemiek gefunctioneerd zou kunnen hebben anders dan als afspiegeling van en functionerend binnen bestaande tegenstellingen. En dat het standpunt van de tegenpartij gemakkelijker belachelijk te was door een een karikatuur van te maken wisten beide partijen stellig ook best. Maar wie waren precies de opponenten van die Johanneïsche christenen? Dat weten we niet, we moeten hun opvattingen afleiden uit de
polemiek van hun tegenstanders. Joodse christenen misschien? De toon die het Johannesevangelie Jezus in de mond legt tegen “de Joden” is soms scherp, dat je misschien voorzichtig zou mogen concluderen dat de “tegengestelde” opvattingen nu ook weer niet zo heel veel verschilden: er was blijkbaar echt sprake van concurrentie binnen één markt.
Het “anti-joodse en niet-historische” Johannesevangelie wordt desalniettemin mooi vertolkt in deze you-tube:
https://youtu.be/G-2e9mMf7E8
Het is meer aangaande het anti-joodse van het Johannesevangelie waarvan ik de opmerking maakte dat dat een academische mode kon zijn, niet de (al dan niet) historiciteit ervan. Maar inderdaad, ik schoot door. Zeker zijn er geleerde studies, enkele ervan zijn op de MB voorbijgekomen, die eerder aan de (politieke) mode van de dag lijken te gehoorzamen dan aan deugdelijk onderzoek. Maar het idee dat het evangelie in kwestie anti-joodse trekken heeft valt daar niet onder. Dat moet ik dus aanmerkelijk dimmen: de karakterisering van het Johannesevangelie als anti-joods heeft de tijd mee, wie daar reserves bij heeft gaat tegen de wind in. Ik ga helemaal met je mee dat er een anti-joodse redactie heeft plaatsgevonden. Maar om nou te stellen dat ‘joods’ er gelijkstaat aan ‘tegengesteld aan Jezus’, Jezus als ‘vervanger’ van het jodendom (dat komt dacht ik pas bij de kerkvaders), en dat de joodse religie in Jona’s lezing bij wijze van grote uitzondering door de auteur eventjes als waardevol gezien zou zijn -dat gaat wel heel erg ver. Daarvoor zit er teveel pre-redactie materiaal in.
Iemand als B. Ehrman zal er geen moeite mee hebben het als anti-joods te karakteriseren, terwijl de term bij een L. Hurtado niet over de lippen komt. Bij hem gaat het niet verder dan een ‘anti-Jewish tone’, met ‘sharp edges’ en ‘pretty strong terms’ waar hij een verklaring voor zoekt. Zo kan het ook.
Dan nog even die historiciteit. Te vaak kom ik de opmerking zo los uit de pols tegen dat het Johannesevangelie, zoals iedereen weet, niets historisch bevat. Ook al is er een hele reeks studies die op hem teruggaat, er zijn er ook die hem negeren of gewoon niet kennen. Het wordt tijd dat hij weer opnieuw gelezen wordt.
hem, hij = Dodd, maar dat was al wel duidelijk.
‘In het huis van Mijn Vader zijn vele woningen’ (Joh. 14 vs 2), kon men horen bij the uitvaartdienst voor Elizabeth II, die haar taak in “selfless service” vervulde.
En ook al ten tijde van Jezus waren er vele wegen, zoals uit de Qumran rollen blijkt.
NB. De eerste helft van het Johannesevangelie is in het nederlands te zien op het you-tube kanaal: ‘BibleProject – Dutch / Nederlands’,
Overzicht: Johannes 1-12:
https://youtu.be/bnIEyUn3aYs