Een halve eeuw geleden was er in Apeldoorn een buurt, niet ver van paleis Het Loo, met een actief buurtcomité dat Koninginnedag vierde in de zomer. Je zou 30 april hebben verwacht, de verjaardag van koningin Juliana, maar men gaf de voorkeur aan 31 augustus. De verklaring is niet moeilijk: men vierde nog de verjaardag van Juliana’s moeder Wilhelmina, die haar laatste levensdagen had gesleten in Het Loo.

Dat je vasthoudt aan een oude gewoonte, terwijl de rest van de wereld iets anders doet, staat wel bekend als een archaic survival. Ik meen dat de eerste die erover heeft nagedacht, de Napolitaanse geleerde Giambattista Vico (1668-1744) is geweest, die er dan een meer welluidende Italiaanse naam aan zal hebben gegeven, maar die ken ik niet. Het is in elk geval een handig concept om in te roepen als je wordt geconfronteerd met een curieus gebruik. Misschien iets té handig, maar daarover straks meer.

Griezelige peuters en papyri

Bij wijze van voorbeeld noem ik de Temple Boys nog eens, de beelden van ietwat griezelig ogende peuters die zijn gevonden in Sidon. Daarvan is wel aangenomen dat ze dienden als vervanging van een kinderoffer. Dat zouden de mensen in de Levant dus in lang-vervlogen tijden hebben gebracht en later hebben vervangen door, in dit geval, een beeldje. Ook uit de Griekse en Romeinse wereld zijn nogal wat gebruiken verklaard als archaic survival, zoals de gewoonte om strooien poppen van een brug over de Tiber te gooien. Dat zou dan ook gebeuren ter vervanging van een mensenoffer dat in lang-vervlogen tijden gebracht zou zijn.

Archaic survivals kwamen ook aan de orde bij twee van de recente papyrologische schandalen. Eerst was er die papyrus met een laat-eerste-eeuwse tekst van het evangelie van Marcus, gevonden in een mummiekartonnage. Dus het papier-maché-gedeelte van een mummie. Het frustrerende was dat kartonnages aan het begin van onze jaartelling in onbruik zijn geraakt. (De Egyptenaren begonnen de beroemde mummieportretten te schilderen.) De ontdekking van Eerste-eeuwse Marcus betekende dus dat ergens in Egypte een dorp was geweest waar men hardnekkig was blijven vasthouden aan een elders opgegeven gewoonte. Archaic survival. Het gold a fortiori voor de Sapfo-papyri, waarvan geclaimd is dat ze afkomstig waren van een derde-eeuwse kartonnage. De triomfantelijke aankondiging van wat welbeschouwd de vernietiging van belangrijke egyptologische informatie was, was ronduit smakeloos.

(Ter geruststelling: inmiddels staat vast dat Eerste-eeuwse Marcus gestolen is uit een gedocumenteerde opgraving, Oxyrhynchos. Over de Sapfopapyri weten we niets. Zelfs de retractie getuigde van competentiegebrek. Dat er nog altijd geen laboratoriumresultaten zijn, suggereert echter dat het een vervalsing is.)

Archaic survival en evolutie

Als een archaic survival een overblijfsel is uit het verleden, ligt het gevaar van een cirkelredenering op de loer. Immers, we reconstrueren dat verleden minimaal ten dele aan de hand van diezelfde archaic survivals. We nemen aan dat er ooit, in een eerder stadium van de menselijke evolutie, mensenoffers zijn gebracht omdat we uit alle culturen gebruiken kennen die vervangingen van zulke offers lijken te zijn. Zo reconstrueren we een vroege fase uit de menselijke geschiedenis aan de hand van latere gebruiken: welbeschouwd een hypothese. En die hypothese roepen we later weer in als we een nieuw gebruik vinden dat lijkt op deze reconstructie.

Dat is des te verleidelijker omdat het een prettige gedachte is dat de mensheid menselijker is geworden. Overal zouden de mensenoffers immers zijn afgeschaft.

Met dit alles zeg ik niet dat er nooit een archaic survival zou zijn geweest. Ook beweer ik niet dat er nooit mensenoffers zijn gebracht. Wat ik wel beweer is dat er kans is op cirkelredeneringen. Wie een opvallend antiek gebruik bestudeert, doet er vermoedelijk beter aan eerst te kijken hoe het in de toenmalige samenleving functioneerde.

[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]