Het behoort tot de bekendste en indrukwekkendste beelden uit de filmgeschiedenis: de spectaculaire opkomst van de zon en de aarde over een maanlandschap in Stanley Kubrick’s beroemde 2001. A Space Odyssey. De scène is vooral onvergetelijk door de mooie muziek. De regisseur lijkt het een mooi geheel gevonden te hebben, want hij herhaalde de scène verschillende keren in de film, met enkele variaties, zoals de zon die opkomt over een vreemde monoliet of over een sikkelvorminge aarde (video).
Kubricks films zitten vaak vol kleine intellectuele grapjes. Een voorbeeld uit Doctor Strangelove is dat de Amerikaanse luchtmacht bevel krijgt om het “Laputa Missile Complex” in Rusland te bombarderen, waarna het niet verrassend meer is dat de Sovjet-partijleider tijdens een urgent telefoongesprek in een bordeel blijkt te zijn, want ja, la puta is Spaans voor prostituee. De grap is rechtstreeks ontleend aan Gulliver’s Travels. Zei ik al dat Kubricks grapjes nogal intellectueel waren?
Zarathuštra
Mogelijk vergezelde de intellectuele grappenmaker in Kubrick de kunstenaar toen deze de zonsopkomst in 2001 schiep. De indrukwekkende muziek is afkomstig uit Richard Strauss’ Also sprach Zarathustra en behoort tot een deel in dat symfonische gedicht dat een zonsopkomst verbeeldt. Goed-gekozen muziek, maar er valt misschien meer over te zeggen.
Strauss’ muziek is gebaseerd op het boek van Friedrich Nietzsche met dezelfde titel. De Duitse filosoof was niet werkelijk geïnteresseerd in de Iraanse profeet Zarathuštra, maar zocht een titelheld die ouder was dan het jodendom en de Griekse filosofie, een man die leefde aan het begin van de geschiedenis. Dat het boek weinig heeft te maken met de religieuze vernieuwer, heeft niet verhinderd dat het voor velen de eerste kennismaking is met de door Zarathuštra gestichte religie, het zoroastrianisme.
De kunst van het zoroastrisme
Boeken daarover zijn gewoonlijk geïllustreerd met afbeeldingen uit de oud-oosterse kunst, waarin de samenstand van een maansikkel en de zon, die we in de film steeds weer zien, een gebruikelijk motief is. Het kan worden gezien op elk graf van de oud-Iraanse koningen van de Achaimenidische dynastie. In de jaren zestig, toen hij de film maakte, werd nog aangenomen dat Zarathuštra een oudere tijdgenoot was van de Darius die in dit graf ligt begraven: als de regisseur een boek over de profeet heeft gelezen, kan hij er heel goed een afbeelding van hebben gezien.
Een nauwere parallel is te zien op twee beroemde monolieten uit Harran: de Babylonische koning Nabonidus in aanbidding van de maansikkel, een planeet en de zon. De foto hiernaast is gemaakt in het archeologisch museum van Sanli Urfa; deze hier is afkomstig uit het British Museum in Londen.
Ongetwijfeld zal een kritische lezer willen tegenwerpen dat Babylonische kunst niet zo veel heeft te maken met zoroastrisme, of opmerken dat het buitengewoon discutabel is dat de Achaimenidische koningen zoroastrianen waren. Dat laatste is in elk geval niet zo heel erg relevant, want het werd in de jaren zestig, toen Kubrick de film maakte, nog wel aangenomen. Maar ook in wat algemenere zin is het niet zo ter zake: Kubrick was een intellectueel en een kunstenaar, geen oriëntalist, en hij kan heel goed op het idee van het spectaculaire beeld uit 2001 zijn gekomen, bladerend door een boek over zoroastrisme of een handboek oud-oosterse kunst.
Had je Freddy Mercury en Bohemian Rhapsody al eens hiermee in verband gebracht? Met het zoroastrisme (of zoroastrianisme?), bedoel ik. Zijn uitvaart was in de rituelen van deze godsdienst; ik geloof dat het het geloof van zijn ouders of voorouders was.
Ik wist dat Freddy Mercury die godsdienst volgde. Hij zal de beroemdste zijn…