Een van uw vragen ging over Echnaton (Museum August Kestner, Hannover)
Stuur uw vragen maar in, schreef ik, en wie weet of ik ze beantwoorden kan rond oud en nieuw. Dat heb ik geweten! Ik kreeg ruim veertig vragen, waarvan een kwart onbeantwoordbaar was, althans voor mij. Ik had verwacht dat ik vandaag en morgen alles zou kunnen beantwoorden, maar we zullen nog een eind het nieuwe jaar in gaan. Wat natuurlijk leuk is. Ik beantwoord dertig vragen in ruwweg chronologische volgorde, dus beginnend in de Bronstijd en eindigend bij de Late Oudheid.
1. Via de blog: Een korte serie over de Babylonische proto-astronomen zou ik geweldig vinden.
Een simpele vraag: wanneer leefde Zarathustra? Er zijn twee antwoorden die elkaar uitsluiten, maar voor ik die geef eerst even: wie was Zarathustra?
Antwoord: een profeet uit Baktrië die we kennen uit een reeks gedichten die deel uitmaken van het heilige boek van de Perzen, de Avesta. De gedichten in kwestie, de Gatha’s, zijn geschreven in een Iraanse taal die ouder is dan de rest van de Avesta en ik geloof niet dat iemand ooit heeft betwijfeld dat dit Fremdkörper is geschreven door Zarathustra zelf. Een leven van deze profeet, gebaseerd op die poëzie en op wat latere legenden, vindt u hier. Samenvatting: hij heeft een openbaring gehad, begreep dat de goden – Ahuramazda voorop – wilden dat de mensen correct dachten, correct spraken en correct handelden.
Dat klinkt logisch maar het was nogal een innovatie om ethiek te verankeren in religie. Denk aan Homeros, die de goden laat stelen, overspel laat plegen, laat liegen, laat vechten en moorden. Om goed denken, goed spreken en goed handelen te bevorderen kent de op Zarathustra teruggaande religie, het zoroastrisme, een vrij uitgebreide theologie over een hiernamaals waarin de gelovige wordt beoordeeld en mag rekenen op óf helse straffen óf het paradijs. Die straffen duren totdat de wereld zich hernieuwt: er is een eeuwige kosmische wederkeer. Ook het dualisme, waarin tegenover God een duivel staat, komt uit deze sfeer. De monotheïstische godsdiensten bouwen hierop voort en ik wijs ook nog even op Azazel, een joodse demon die eigenlijk Iraans is.
Ik weet niet of ik u de roman Creation van Gore Vidal moet aanraden. Het idee was al lastig: een Perzische edelman, kleinzoon van Zarathustra, reist naar India en ontmoet de grondleggers van het jaïnisme en boeddhisme, reist naar China en ontmoet Confucius en Lao Tse, reist naar Griekenland en hoort Herodotos spreken, en dicteert aan Demokritos (die van de atoomtheorie) het verhaal van koning Xerxes. Dat is teveel name-dropping om geloofwaardig te zijn. Je zou misschien willen denken dat het boek overeind blijft als spoedcursus vergelijkende cultuurwetenschappen, maar daarvoor springt het ontbreken van de joden teveel in het oog. Dat Vidal een negatief portret van Athenes “gouden eeuw” baseert op een kritiekloze lectuur van Herodotos, zij het met reverse bias, maakt het eigenlijk ook nog tot een hypocriet boek.
Maar er is nog een dieper probleem. Al in de achttiende eeuw had de eerste westerse wetenschapper die het Perzische heilige boek Avesta bestudeerde, Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron – wat hadden ze destijds toch mooie namen –, geopperd dat de zesde/vijfde eeuw v.Chr. het moment vormde waarop de mensheid een soort spirituele geboorte meemaakte. In de Avesta kwamen ethische noties voor die ook elders doorklonken. Ook Mahavira en Boeddha, ook Confucius en Lao Tse, ook de Grieken stelden vragen over de relatie tussen mens en samenleving. We kunnen de door Vidal genegeerde joodse profeten Maleachi, Haggai, Zacharia toevoegen en de auteurs van het slot van Jesaja en de eerste hoofdstukken van Spreuken. De Duitse filosoof Karl Jaspers noemde deze creatieve periode de Achsenzeit, het tijdperk waarom de wereldgeschiedenis draaide.
Tyfon op een kruikje (Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg)
Alvorens verder te gaan met mijn overzicht van teksten die facetten van de oude wereld illustreren met invloed op latere samenlevingen, wil ik nog even herhalen wat invloed is. Iets is invloedrijk als er vormende werking van uitgaat. Het zorgt ervoor dat we iets doen of vinden tenzij we ons daartegen verzetten. Ik herhaal deze definitie omdat invloed vaak wordt verward met inspiratie. Inspiratie is echter het tegendeel van invloed: we noemen iets inspirerend als we er bewust aansluiting bij zoeken. Het is datgene wat we niet als vanzelf doen.
Ik heb in het eerste deel drie teksten genoemd de labels uit graf U-j bij Abydos vertegenwoordigen het begin van de schrijfkunst, de wetten van Ešnunna tonen dat je rechtsregels kunt vastleggen en de Ilias draagt zowel een esthetische als een ethische norm uit die we nog altijd erkennen.
4 Het begin van de tijd
Nummer vier is de Babylonische tekst die bekendstaat als Enuma Elisj.
Ik liet u gisteren achter in een Centraal-Azië dat in de Andronovo-tijd een culturele eenheid was geworden: handel in tin en koper, nomaden, grote steden, grafheuvelbegravingen en Indo-Europees-sprekend. In deze wereld moet Zarathustra hebben geleefd, de legendarische grondlegger van het zoroastrisme (afgeleid van “Zoroaster”, de Griekse verbastering van de naam van de profeet).
Legendarisch – maar niet helemaal. We kennen Zarathustra niet alleen uit latere vertellingen, maar ook uit de vrijwel zeker door hem gecomponeerde Gatha’s, “liederen”, die werden en worden gereciteerd tijdens de rituelen. Ze vormen het oudste deel van het heilige boek van de zoroastriërs, de Avesta. Lang is gedacht dat de Gatha’s waren geschreven in de vroege zesde eeuw v.Chr., maar inmiddels weten we zó veel meer van de ontwikkeling van de taal dat we de compositie kunnen plaatsen in de tweede helft van het tweede millennium v.Chr.. De beschreven materiële cultuur komt bovendien goed overeen met wat archeologen over de Late Bronstijd hebben vastgesteld.
Ik beschreef in het eerste deel van dit stuk mijn verbazing over de talloze neo-achaimenidische kunstvoorwerpen en prullaria die je overal in Iran ziet. Ze zijn geïnspireerd door een voor-islamitische godsdienst en dienden – zoals ik nog zal beschrijven – een seculiere propaganda, zodat het wat wonderlijk is dat ze alomtegenwoordig zijn in een islamitische republiek.
Eén reden waarom ze nog steeds bestaan, is dat de Iraniërs niet het idee hebben dat er een tegenstelling is tussen de godsdienst van het antieke Perzië en de islam. Al in de elfde eeuw waren de Iraniërs ervan overtuigd dat hun oergodsdienst, het door de profeet Zarathustra gestichte zoroastrisme, een vorm van monotheïsme was. De oude Perzen zouden Mohammeds openbaring alleen nodig hebben gehad voor de fijne details, maar ze hadden zelf, en als eersten, ontdekt dat God één was.
Het behoort tot de bekendste en indrukwekkendste beelden uit de filmgeschiedenis: de spectaculaire opkomst van de zon en de aarde over een maanlandschap in Stanley Kubrick’s beroemde 2001. A Space Odyssey. De scène is vooral onvergetelijk door de mooie muziek. De regisseur lijkt het een mooi geheel gevonden te hebben, want hij herhaalde de scène verschillende keren in de film, met enkele variaties, zoals de zon die opkomt over een vreemde monoliet of over een sikkelvorminge aarde (video).
Kubricks films zitten vaak vol kleine intellectuele grapjes. Een voorbeeld uit Doctor Strangelove is dat de Amerikaanse luchtmacht bevel krijgt om het “Laputa Missile Complex” in Rusland te bombarderen, waarna het niet verrassend meer is dat de Sovjet-partijleider tijdens een urgent telefoongesprek in een bordeel blijkt te zijn, want ja, la puta is Spaans voor prostituee. De grap is rechtstreeks ontleend aan Gulliver’s Travels. Zei ik al dat Kubricks grapjes nogal intellectueel waren?
Het defilé in Persepolis begint: Darius op de troon, een hoveling kondigt het begin aan (Nationaal Museum Teheran)
[Dit is het tweede deel van een artikel over de archeologie van Iran; het eerste is hier.]
Cyrus‘ zoon Kambyses volgde hem in 530 op, veroverde Egypte, en stierf op de terugweg. Een burgeroorlog brak uit, die werd gewonnen door Darius de Grote (522-486), een van de meest getalenteerde heersers uit de oud-oosterse geschiedenis. Hij deed verslag van zijn staatsgreep in een inscriptie langs de weg van Hamadan naar Babylonië, bij Behistun: een belangrijke bron voor de geschiedenis en religies van die tijd. Opvallend is bijvoorbeeld dat Darius maar één god noemt, Ahuramazda, en al zijn tegenstanders aanduidt met woorden die betrekking hebben op liegen. Dat lijkt zó sterk op de woordkeus van de legendarische profeet Zarathustra (ofwel Zoroaster), dat wel is aangenomen dat Darius een aanhanger is geweest van het Zoroastrisme.
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.