De Gatha’s, die ik in het vorige stukje introduceerde, vormen slechts een deel van de Avesta, en taalkundigen herkennen de jongere delen. De belangrijkste innovatie van het latere zoroastrisme is dat Zarathuštra’s volgelingen De Leugen personaliseerden. In verschillende teksten, geschreven in een taal die even oud lijkt als die van de Gatha’s, krijgt het kwaad een naam: Angra Mainyu, “de vijandige geest”. Hij geldt als leider van de demonen en in het Scheppingsverhaal plaatst hij tegenover alles wat goed is steeds iets slechts. De Geist der stets verneint staat in jongere teksten ook bekend als Ahriman.

Onuitgewerkt monotheïsme

Dat twee kosmische machten, de scheppende kracht Ahuramazda en de anti-kracht Angra Mainyu, tegenover elkaar staan, leidt tot de vraag of de laatste door de eerste is geschapen. In voor ons iets herkenbaarder jargon: schiep god de duivel? Wilde het goede het kwade? Het lijkt erop dat de vroegste zoroastriërs deze concepten, die zij als eersten ontwikkelden, nog niet volledig hadden doordacht.

Hiermee verwant is de vraag of Zarathuštra een monotheïst was. In de Gatha’s besteedt hij veel aandacht aan Ahuramazda en negeert hij bijna alle andere goden. Ze komen wel voor in andere hymnen, de zogeheten Yashts, die zijn opgedragen aan lagere goden. Volgens de zoroastrische traditie zijn ook de Yashts gecomponeerd door Zarathuštra, wat hem zou maken tot een polytheïst.

Taalkundigen wijzen er echter op dat de Yashts niet door de profeet zelf kunnen zijn gecomponeerd, omdat ze zijn gesteld in een taal die lijkt op die van de spijkerschriftteksten van het Achaimenidische Rijk. Ze zijn een klein millennium jonger.

Het is zeker dat in elk geval in deze tijd de Iraanse godsdienst polytheïstisch was. Koning Artaxerxes II roept bijvoorbeeld de godin Anahita en de god Mithra aan. De claim, in hedendaags Iran vaak herhaald, dat Allah zich openbaarde in een Arabische Koran omdat de Arabieren het monotheïsme anders nooit zouden hebben begrepen, terwijl de Perzen slim genoeg waren om het monotheïsme zelf te begrijpen, zegt meer over twintigste-eeuws Iraans nationalisme dan over de feiten.

De Achaimeniden

Waren de Achaimeniden aanhangers van het zoroastrisme? Elke hedendaagse Iraniër en elke hedendaagse zoroastriër zal je verbaasd aankijken als je de vraag stelt. Natuurlijk is het zo: de Behistun-inscriptie en de Achaimenidische koningsinscripties noemen immers Ahuramazda. Koning Darius I de Grote maakt heel duidelijk de zwakken te beschermen,  geen vriend van De Leugen te zijn, te streven naar rechtvaardigheid en Ahuramazda te vereren.

Alleen zegt dit niet zo gek veel omdat we niet weten hoeveel van Zarathuštra’s leer origineel was. Zoroastriërs waren zeker niet de enigen die in Ahuramazda geloofden. De god wordt ook genoemd in een Assyrische opsomming van inheemse en buitenlandse goden, opgesteld ten tijde van koning Aššurbanipal. Het ontbreken van de naam “Zarathuštra” in de Achaimenidische teksten is ook opvallend. Van de andere kant: Darius gebruikt de uitdrukking “De Leugen”, en die is vrij specifiek voor het jargon van het zoroastrisme.

Zurvanisme

Nog even over het nog onvoldoende uitgewerkte monotheïsme. In een van de Gatha’s lijkt Zarathuštra aan te geven dat de heilige geest Spenta Mainyu en de duivel Angra Mainyu een tweeling vormen.

Waarlijk, er zijn twee oergeesten, een tweeling waarvan bekend is dat ze met elkaar in conflict zijn. In denken, in woorden en in daden zijn zij getweeën: de goede en de slechte.

Doorgaans wordt de goede oergeest, Spenta Mainyu, opgevat als een zelfstandig schepsel. Anders gezegd: de twee vechtende machten zijn allebei voortgebracht door de schepper Ahuramazda, die de eindoverwinning van het goede garandeert.

Maar je kunt het ook anders lezen. Dan is de goede oergeest Spenta Mainyu slechts een manifestatie of een andere naam van Ahuramazda. In deze interpretatie zijn god en duivel verwikkeld in een eeuwige strijd. Het kwaad is dan een eeuwige, ongeschapen kosmische macht. Ahuramazda is in deze visie niet de schepper van alles, maar alleen van het goede. De goede god en de duivel zijn zo de tweelingzonen van Zurvan, de god van de tijd.

Zurvanisme, zoals deze theologie heet, is vanaf de vijfde eeuw v.Chr. gedocumenteerd. In de derde eeuw na Chr., toen de Sassanidische dynastie heerste in Perzië, combineerde de profeet Mani (216-276) zurvanisme en christendom; deze ideeën staan bekend als manicheïsme en hebben – met wat tussenstappen – de Europese katharen beïnvloed.

Later zoroastrisme

Op dat moment bestond het zurvanisme al niet meer. Als reactie op de opkomst van de islam hebben de zoroastriërs hun geloofsovertuigingen aangepast aan die van de Arabische veroveraars. Dat wil niet zeggen dat de relaties altijd harmonieus zijn geweest. In de Middeleeuwen zijn zoroastriërs vervolgd en is de Avesta grotendeels vernietigd. We kennen het geheel alleen uit uittreksels en enkele wel bewaard gedeelten. Waaronder de Gatha’s dus.

Ook zijn de zoroastrische geestelijken vanuit Iran verdreven naar India. In Iran bleven op het platteland wel gelovigen over, maar bijvoorbeeld het heiligdom en de Stiltetorens die in Yazd aan toeristen worden getoond, zijn ontstaan na negentiende-eeuwse missionering vanuit Indië. Veel zoroastriërs leven in de Iraanse diaspora en staan bekend als Farsi’s. Ze hebben een fantastisch interessant geloof, maar het waren geen zoroastrische astrologen die de ster van Betlehem volgden, zoals u de komende dagen wel weer ergens zult lezen.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.