De Romeinen die in de eerste eeuw v.Chr. aankwamen in de Lage Landen, wisten weinig over dat gebied. Het was, iets overdreven geformuleerd, al veroverd voor het was verkend. Wat de nieuwe heersers meenden te weten, was gebaseerd op teksten van eerdere auteurs, die evenmin in Noordwest-Europa waren geweest. Hier is een fragment van de Griekse auteur Xenofon van Lampsakos, die omstreeks 100 v.Chr. de eerste etnografische beschrijving gaf van de mensen in het hoge noorden. Hij vertelt

dat drie dagen uit de noordelijke kust een eiland van enorme afmetingen ligt, Balcia geheten. [De Griekse zeeman] Pytheas noemt het “het koninklijke”. Ook de Vogeleilanden worden vermeld – daar leven de bewoners van vogeleieren en haver – en nog andere eilanden, waar mensen met de hoeven van paarden ter wereld komen (zodat ze “Paardenvoeters” worden genoemd). Op weer andere eilanden, die van de Eenenaloorders, bedekken gigantische oren de verder naakte lichamen van de bewoners. (Geciteerd door Plinius de Oudere 4.9.)

Pure fantasie dus. Gelukkig waren er Romeinen die de onbetrouwbaarheid van zulke berichten doorzagen. Het citaat is overgeleverd door Plinius de Oudere, die erbij vertelt dat Xenofon een twijfelachtige reputatie had. Het belette de Romeinse auteur niet deze informatie toch door te geven, en we mogen aannemen dat soortgelijke ideeën in brede kringen circuleerden en halfbewust ook kritische geesten beïnvloedden. Zo komt het dat vooraanstaande antieke geleerden er soms vreemde opvattingen op na konden houden over sociale geografie.

Het centrale thema hierbij was de tegenstelling tussen enerzijds de beschaafde Grieken en Romeinen en anderzijds de rest van de mensheid, de barbaren. Verder verdeelde men de wereld ruwweg in enkele concentrische ringen: Griekenland en Italië waren grotendeels omringd door de Middellandse Zee; daar omheen lagen de continenten Europa, Azië en Afrika; en dit alles werd omringd door de grote wereldzee, de Oceaan. Aangezien de beschaving zich bevond in het centrum, was het logisch aan te nemen dat daar waar de aarde grensde aan de Oceaan, barbaren en wildemannen woonden, die nauwelijks waren te onderscheiden van de gedrochten die voorbij de rand van de aarde woonden.

Elke Griek en Romein kende de verhalen over de monsters in de wereldzee en wist dat daar een voorwereldlijke chaos heerste. Dit is wat de Romeinse auteur Tacitus, die leefde aan het begin van de tweede eeuw na Chr., heeft te melden:

Iedereen die uit die verre streken was teruggekeerd, vertelde de meest wonderlijke verhalen: gigantische wervelstormen, vogels waarvan nog nooit iemand had gehoord, zeemonsters, en gestalten die half mens half dier waren, ze hadden het allemaal gezien. (Tacitus, Annalen 2.24)

Beschaving en barbarij waren in menig opzicht elkaars tegendeel. Om te beginnen was er sprake van een tegengestelde geografie. De beschaafde Grieken en Romeinen woonden langs rivieren en op de kustvlakten; de barbaren leefden daarentegen in wouden en bergen. De logische gevolgtrekking was dat de Oceaankust leek op een bebost fjordenlandschap. Nog een citaat van Tacitus, dit keer in de vertaling van Vincent Hunink waarover ik al eens blogde:

Daarop raakten hemel en zee geheel in de greep van de zuidenwind. In Germaniës vochtige contreien, met diepe rivieren en onafzienbaar wolkendek, is die altijd stevig, ijziger nog door harde kou van het nabije noorden: sleurde schepen mee, strooide ze uiteen richting open oceaan of eilanden vol gevaar van steile rotsen of verborgen ondiepten. (Tacitus, Annalen 2.23)

Deze steile rotsen bevonden zich in de Waddenzee en dat roept toch wel enige twijfel op aan de betrouwbaarheid van dit verhaal.

[Dit was een deel uit Jona Lendering en Arjen Bosman, De rand van het Rijk. Het boek is niet langer leverbaar, maar de Engelse vertaling, Edge of Empire, is dat wel en die bestelt u hier. Morgen meer.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.