De vraag is nu al een paar keer op verschillende manieren aan me gesteld: “hoe komt het dat moslims islamkritiek beschouwen als racisme?” Of, met de gemeenheid van het eigentijdse debat: “als ras word je geboren en religie word je aangepraat – zijn moslims te dom om het onderscheid te begrijpen?” De aanname is dat je iemand niet mag bekritiseren op wat hij vanaf zijn geboorte is – zwart of een Marokkaan – maar wél op de ideeën die hij aanhangt (en dat is doorgaans religie).
Toevallig ben ik in Nederland geboren en maak ook ik dit onderscheid tussen enerzijds aangeboren ras of volk of de biologische kant van etniciteit en anderzijds overtuigingen. Ik vind dat handig. Toevallig ben ik tevens historicus en komt de vraag me niet onbekend voor. Een oplossing voor alle maatschappelijke problemen heb ik niet, maar ik kan wel proberen te tonen waar de schoen wringt.
Eerst maar eens een opmerking van de Griekse historicus Herodotos van Halikarnassos, die een definitie biedt van etniciteit in een context die duidelijk maakt dat iedereen er destijds zo over dacht: de Grieken zijn één volk want ze spreken dezelfde taal, hebben hetzelfde bloed, vereren dezelfde goden en onderhouden dezelfde wetten en geboden (Historiën 8.144). Religie wordt hier gepresenteerd als een van de aspecten van etniciteit. Simpel gezegd: een Griek die Zeus niet vereerde en niet warm liep voor de grote sport- en theaterfestivals waarmee de goden werden vereerd, was geen Griek. Ongeacht wat je persoonlijk geloofde: als lid van een gemeenschap nam je deel aan de culten.
Deze visie was destijds niet uitzonderlijk. Voor de Joden gold hetzelfde. Zij vereerden één godheid die een verbond had met één uitverkoren volk. Joden konden alle talen spreken (naast Aramees ook Grieks en Latijn), konden van diverse afkomst zijn en konden zeer verschillend denken over de wetten en geboden, maar hét definiërende aspect van de Joodse etniciteit was de cultus in Jeruzalem.
Een Jood zou verbijsterd zijn geweest als hij hoorde dat wij onderscheid maken tussen Jood en jood, tussen een etnische en een religieuze kant van dezelfde persoon, tussen een aangeboren en een aangeleerde kant van het jodendom. Voor een Jood zijn die één en daarom zijn er ook Falasha’s, zwarte Joden uit Ethiopië die volgens de westerse definitie van een ander ras zijn dan de Asjkenazische en Sefardische Joden. De Joden zijn in dit opzicht een zeer oud volk, dat een antieke visie op etniciteit handhaaft.
De Arabieren zagen het vroeger niet heel anders. Oorspronkelijk waren er op het Arabische Schiereiland diverse stammen en steden, die maar weinig met elkaar gemeen hadden. Uit inscripties weten we dat de Jemenieten, die trotse stadsbewoners waren, niets moesten hebben van de nomadische Arabieren. Ze zouden geërgerd zijn geweest als ze hadden geweten dat de Romeinen uitgerekend Jemen beschouwden als Arabia Felix, het “gelukkige Arabië”. Maar ook al hadden de bewoners van het Arabische Schiereiland weinig overeenkomsten, dat begon te veranderen met de domesticatie van de dromedaris en dankzij de handel in wierook. De uiteenlopende culturen homogeniseerden en er groeide iets van eenheid, tot uiteindelijk Mohammed erin slaagde de Arabische natie te definiëren als de aanhangers van de cultus van Allah in Mekka.
Vanuit dit perspectief – en ik heb zo meteen een nuance – is de islam de uitdrukking van een etniciteit. Als je het zo beziet, is het niet zo vreemd dat hedendaagse moslims zeggen dat islamkritiek een vorm van racisme is. Dat is een groot en lelijk woord dat ik met opzet in dit stukje probeer te vermijden, maar de achterliggende gedachte is duidelijk: het voor de seculiere Nederlander zo logische onderscheid tussen aangeboren en aangeleerde eigenschappen wordt niet op dezelfde wijze herkend. Moslims (en joden) handhaven een identiteitsbegrip dat in West-Europa in onbruik is geraakt. De vraag is dus niet waardoor moslims islamkritiek zijn gaan beschouwen als kritiek op hun etnische achtergrond, maar waardoor West-Europeanen een onderscheid zijn gaan aanbrengen.
Ik kijk uit naar het vervolg.
Vriendelijke groet,
Niet erg overtuigend.
Je geeft aan dat in het verleden een volk geacht werd één religie aan te hangen.
Maar een volk is toch niet hetzelfde als een ras?
En Herodotos definieert etniciteit door te verwijzen naar een samenstel van gemeenschappelijke kenmerken. Het is toch duidelijk dat het onderscheid maken op basis van bv. het spreken van een andere taal geen racisme is?
Ik kan het plakken van het etiket ‘racisme’ op islamkritiek niet anders beschouwen dan als een vorm van wishful thinking. Door dat te doen, kan men de kritiek direct pareren.
Volgens mij is een belangrijke reden waarom moslimkritiek als racisme wordt gezien, dat het in de praktijk zelden zuivere godsdienstkritiek is, maar vrijwel altijd geladen met een flink portie xenofobie. Vraag het maar eens aan atheïsten met Turkse of Arabische roots. Die worden op dezelfde bagger getrakteerd die men eufemistisch islamkritiek noemt. Turks of Marokkaans wordt door de Wilderiaanse critici gelijkgesteld aan moslim.
Een andere bedenking die ik heb is het onderscheid dat je aanhaalt tussen ras (wat je niet kunt afleggen) en godsdienst (wat je wel kunt afleggen). Natuurlijk kun je je levensbeschouwelijke opvoeding verlaten, maar om het voor te stellen (zoals jij hier niet doet, maar godsdienstcritici of laiciteit-fundamentalisten wel) alsof het een hoedje is die je kunt afzetten is een bespottelijke voorstelling van zaken. Godsdienst is net zo geinternaliseerd als bijvoorbeeld je moedertaal, dat is niet zoiets als kiezen tussen boter of margarine.
Ja, zeker je laatste opmerking klopt. Geloofsopvattingen zijn moeilijk te verlaten. Je kunt je makkelijker een verzameling nieuwe ideeën aanleren dan een verzameling oude ideeën afleren.
Ja, de xenofobe praktijk is er. Op Facebook attendeerde ook Peter Breedveld me daarop. Maar ik probeerde in dit stukje concrete vragen te beantwoorden door een westerse aanname te benoemen die in feite christelijk erfgoed is maar wordt beschouwd als objectief gegeven.
Je tweede opmerking, over het niet kunnen afleggen van je religieuze achtergrond, kan ik alleen maar delen. Ik benoem het aan het einde. Het is ook wat ik heb tegen Fik Meijers boek over Jezus: hij veinst dat het wetenschap is maar draagt in feite een christelijke boodschap uit. Iemand noemde het hier cryptochristendom en dat is precies het juiste woord.
Ik weet meteen de oplossing. Blijf bij je eigen volk. Liefst ver weg. En val ons niet lastig met je ‘godjes’-wanen.
Ik vind deze manier om het uit te drukken niet bijdragen aan de discussie.