In mijn vorige stukje vertelde ik dat het onderscheid tussen enerzijds iemands aangeboren eigenschappen – noem het ras of volk of de biologische kant van zijn etniciteit – en iemands aangeleerde eigenschappen (zoals religie) in de Oudheid niet zo vanzelfsprekend was. Het jodendom en de islam zijn daarvan de erfgenamen: ze definiëren nog altijd een volk in religieuze termen. Hoe komt het dat het seculiere West-Europa een onderscheid aanbrengt tussen deze twee?
Het begint in het vroege christendom. Jezus zelf was nog iemand van de oude groepsidentiteiten: zijn religieuze missie was tegelijk een nationale, namelijk het binnenhalen van de verloren schapen van Israël. Na zijn dood herinterpreteerden de eerste gelovigen zijn boodschap: je werd gered als je tot inkeer kwam en geloofde in Christus – en zo geherformuleerd viel het geloof te exporteren naar andere volken. Het Nieuwe Testament documenteert de spanningen: voor veel oorspronkelijke volgelingen van Jezus was het ondenkbaar dat het Verbond “breder” kon zijn dan alleen de Joden. Een nationale god kon er uiteraard ook zijn voor andere naties, maar dat het nationale aspect – dat de Joden het Verbondsvolk waren – werd opgerekt tot die anderen, dat kon niet.
Het cruciale punt is dat hier een geloof ontstond waarin het draaide om persoonlijke overtuigingen. Het heil werd niet toegekend aan een uitverkoren volk, maar aan degenen die tot inkeer waren gekomen – en dat was een individuele handeling. Dit was niet nieuw. Voor een redding van een persoon in plaats van een groep bestaan voldoende parallellen in de antieke mysteriereligies en ook voor het verschijnsel “bekering” zijn parallellen aan te wijzen, namelijk in de wereld van de filosofie. De christelijke ideeën mochten dan niet nieuw zijn, de combinatie ervan was redelijk innovatief en maakte het mogelijk dat het focus van de religie verschoof: niet langer een aspect van nationaliteit maar van individualisme. Een christen kon zeggen dat hij behoorde tot het volk der Bataven maar tot de godsdienst der christenen (en daarnaast Romeins burgerrecht had). Toen het christendom in de loop van de vierde eeuw de dominante religie werd, werd religie in het gehele Romeinse Rijk een tweede identiteit naast de nationale.
De moderne, westerse samenleving heeft dit overgenomen. Weliswaar is zij seculier, maar ze heeft een hoop christelijke bagage. Er is al vaker op gewezen dat het vooruitgangsoptimisme van de filosofen van de Verlichting, die de grondslagen hebben gelegd van onze cultuur, in feite een geseculariseerde heilsleer is en dat het normatieve idee dat de natuur goed is, een transformatie is van joods-christelijke opvattingen over het Paradijs. Op soortgelijke wijze ontleent de hedendaagse wereld, seculier als ze is, een onderscheid tussen enerzijds etnische identiteit en anderzijds religieuze identiteit aan het christendom.
Hoe diepgeworteld dit onderscheid is in het christendom, blijkt als we kijken naar de grenzen van de arabisering. (Dit is de nuance die ik in mijn vorige stukje beloofde.) Elke stam nam vroeg of laat het geloof in de god van Mekka als definiërend element over – behalve stammen die al eerder het christendom hadden aanvaard. Die konden een heel eind meegaan in de arabisering, maar behielden hun religie doordat ze onderscheid maakten tussen etniciteit en godsdienst. Een Jemenitische stam die naar Syrië was gemigreerd en christelijk was geworden, wilde best Arabisch gaan spreken, strijden tegen de Byzantijnse vijanden en andere Arabische dingen doen, maar hield haar geloof vast: het zijn de huidige maronieten.
Het waren dus de christenen die het antieke idee van een nationale godsdienst (of een religieus-gedefinieerde natie, wat op hetzelfde neerkomt) doorbraken en het waren de Verlichters die dit doorgaven aan de hedendaagse, seculiere wereld. In de negentiende eeuw kreeg nationaliteit een raciale component, waarvan we nu, met het DNA-onderzoek, de aan onhoudbaarheid grenzende beperkingen herkennen. Rassen zijn luchtspiegelingen: je ziet wel iets maar het is niet reëel – raakt althans de kern van de zaak niet.
Wat ik maar zeggen wil: de invloed van het christendom is nooit zo groot als wanneer ze, vermomd als seculier, rationeel en objectief, niet langer wordt herkend. De seculiere westerling (zoals ikzelf) die van geïmmigreerde moslims verwacht dat zij zich aanpassen aan een maatschappij waarin het aangeborene van het aangeleerde wordt onderscheiden, begrijpt de moeilijkheden van de immigranten beter als hij zich ervan bewust is dat wat hij zelf beschouwt als een logisch onderscheid, niet zo universeel is als hij denkt. Weliswaar worden zo de problemen met assimilatie niet opgelost, maar kennis van de oorsprong van de diverse opvattingen helpt je te zien dat er andere mogelijkheden zijn, maakt de discussie helderder en bevordert – naar ik hoop – de snellere aanpassing van groepen immigranten.
“zo geherformuleerd viel het geloof te exporteren naar andere volken”
Eén der briljantste politieke manoeuvres in de geschiedenis van de mensheid.
“ze heeft een hoop christelijke bagage”
Ja. Terwijl ik geleidelijk radicaliseerde als ongelovige heb ik een hoop werk gehad deze op te sporen en te herevalueren. Dat heeft jaren geduurd.
“in feite een geseculariseerde heilsleer is”
Bertrand Russell laat overtuigend zien dat dat ook voor het marxisme geldt.
“Het waren dus de christenen die het antieke idee van een nationale godsdienst (of een religieus-gedefinieerde natie, wat op hetzelfde neerkomt) doorbraken”
Sommige of vele, maar lang niet alle christenen. Er zijn genoeg voorbeelden van nationale christelijke godsdienst.
“bevordert – naar ik hoop – de snellere aanpassing van groepen immigranten”
Alweer is Suriname een interessant voorbeeld waar zoiets al lang heeft plaats gevonden. In dit land vallen etnische en religieuze scheidslijnen beslist niet samen, ook voor niet-christenen. Voor moslims zou het niet zo heel moeilijk mogen zijn.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Oemma
In theorie staat de islam dezelfde doorbraak voor; de praktijk is wel weerbastig.
Ik denk dat de praktijk weerbarstig is gebleken door de nadruk op het Arabische karakter van de profeet en de Koran. Een islam zonder Arabische taal is ondenkbaar. Het jodendom en christendom kennen ook een heilige schrift en dus de noodzaak een oude taal te leren, maar beide stonden andere talen toe als gelijkwaardig (zie bijv. de Aristeas-brief, waarin de Griekse Bijbel werd gelegitimeerd).
Ik denk dat hier inderdaad de kern van de zaak ligt: de rol van het Arabisch in het praktisch functioneren van de Islam. Net als de christenen zijn ook de moslims (of misschien toch: “Mohammedanen”?) druk aan het bekeren geweest hetgeen suggereert dat etniciteit en religie ook voor hen los van elkaar gezien werden. Door Arabisch als religieuze taal voor te schrijven komt die ethnische factor via de achterdeur toch weer de religie ingeslopen…
Je hanteert overwegend een Westers, seculier, wetenschappelijk begrippenkader. Maar het gaat hier ook om zelfdefinitie van een cultuur, een religie, een sociale groep, in relatie tot andere culturen, religies en sociale groepen. Daarom vind ik het jammer dat je de traditionele begrippen ‘dar al-Islam’ (letterlijk: ‘het huis van de Islam’) en ‘dar al-harb’ (‘het huis van de oorlog’), en ook ‘dar al-sulh’ (‘het huis van de verzoening’) niet hebt meegenomen in je betoog. Want dit zijn cruciale concepten waarmee de Islam zichzelf als politiek-religieuze gemeenschap heeft gedefinieerd en zich heeft willen onderscheiden van niet-moslims. Anderzijds besef ik dat je betoog hiermee zeer complex zou zijn geworden, aangezien deze concepten nimmer eenduidig zijn vastgelegd en in de loop der geschiedenis op uiteenlopende wijze in de praktijk van politiek en oorlogvoering zijn gehanteerd.
Ja, klopt, maar ik probeer geen compleet overzicht te geven, maar concrete vragen te beantwoorden, en ik wilde daarbij een westerse aanname in kaart brengen die autochtone Hollanders beschouwen als een objectief gegeven maar in feite christelijk erfgoed is. Ik probeer dus mijn eigen “westerse, seculiere begrippenkader” te contextualiseren, en zoek niet naar volledig antwoord – laat staan een oplossing.
Religie en etniciteit vallen ook in de Islam niet samen: de Islam is multi-etnisch, en de Arabieren zijn multi-religieus. En dit is al heel lang zo.
En anderzijds vallen ook in het Christendom etniciteit en religie dikwijls samen: Europeanen zijn christelijk (Italianen zijn Katholiek, Grieken zijn Orthodox etc.).
Zijn gemeenschappen niet altijd al met verschillende criteria gedefinieerd, waarbij soms religie een criterium was, en soms niet? En is het niet een beetje willekeurig om het scheiden van etniciteit en religie als christelijk af te doen? Het lijkt me veel meer te maken hebben met religieuze verscheidenheid en de opkomst van ongelovigen dan met het christendom.
Er is dus om te beginnen een onderscheid tussen collectivistisch en individualistisch denkende volken. Toch ben ik Nederlander en moslim en zijn er meer Indonesische moslims dan Arabische. Indonesische moslims definiëren zichzelf niet als Arabieren. Hetzelfde geldt voor Afrika ten zuiden van de Sahara. Dat haalt dus een poot onder je betoog uit. Een ander punt is dat islamkritiek vaak gewoon vermomd racisme is. Het gaat dan niet om een inhoudelijke discussie, maar om het afserveren van mensen die in een als achterlijk bestempeld achterlijk boek geloven. Kortom, de motieven achter de islamkritiek deugen niet. Tot slot zijn er ook moslims die kritisch naar de Koran kijken. Dat is geen recent verschijnsel, maar dat is eigenlijk al net zou oud als de Koran zelf.