Ik heb op deze kleine blog al een paar keer gewezen op het revolutionaire karakter van de aandacht die momenteel wordt gegeven aan de limes. Dertig jaar geleden had slechts een enkeling ervan gehoord. De Romeinse rijksgrens is “op de kaart gezet” – een cliché dat ik niet meer horen wil – met de Monumentenwet 1988 en vervolgens gecanoniseerd door de Commissie-Van Oostrom. Het gaat om een breuk met het traditionele beeld van de Nederlandse Oudheid, waarin vanouds niet de Romeinen centraal staan maar de Germanen. De Eburonen en de Bataven dus, en de Cananefaten, Chamaven, Friezen en Franken.
Hoewel ik de voordelen van het nieuwe geschiedbeeld herken, denk ik dat het niet zal beklijven. In de jaren tachtig ijverden de historici voor een soortgelijke aanpassing van ons beeld van de Patriottentijd, maar bij de recente herdenking van “tweehonderd jaar koninkrijk” klonk weer het aloude “de Patriotten waren de NSB-ers van Napoleon”. Tenzij de limes-organisaties gaan uitleggen waarom de limes een beter geschiedbeeld is dan het traditionele, kunnen we erop rekenen dat Nederland de limes over dertig jaar nog steeds niet zal herkennen als het eigen verleden en dat het project zal worden beschouwd als even nep als de visualisaties die momenteel aangeven waar ooit iets Romeins is geweest. De limessamenwerking zal eindigen met de reputatie een speeltje te zijn geweest voor projectontwikkelaars en werkverschaffing voor archeologen, die vaderlands verleden inruilden voor een Europees construct.
Herkomst
Misschien is het zinvol eens te kijken waar ons traditionele beeld van ons antieke verleden nu eigenlijk vandaan komt. Dat het de laatste eeuwen dominant is geweest, behoeft geen betoog: er zijn wel Batavus-fietsen maar geen Romanus-fietsen, bij mij om de hoek is een gevelsteentje van de Bataafse held Julius Civilis, de Patriotten stichtten een Bataafse Republiek, de VOC stichtte Batavia (geen Roma Nova), de Rederijkers van Amsterdam richtten een ereboog op voor prins Maurits waarin deze werd vergeleken met Julius Civilis.
Schilders in de Gouden Eeuw deden weleens iets met de Bataafse Opstand en het is daarbij duidelijk dat ze de “Batavieren” beschouwden als de “wij” en de Romeinen als de “zij”. P.C. Hooft idemdito. Hugo de Groot zag er geen been in om aan de Bataven een staatsbestel toe te schrijven dat leek op de Staten-Generaal. Kortom, we denken in Nederland al sinds de zestiende eeuw over de Romeinen als degenen die kwamen, zagen, werden overwonnen en “bly waren dat de Batavieren hen lieten leven”.
Hoezo zijn Hollanders “Batavieren”?
Het wonderlijke is dat uitgerekend de “Batavieren” zo centraal kwamen staan. De vroede vaderen in Leiden moeten hebben geweten dat ze leefden in het land der Cananefaten, niet in dat der Bataven, maar noemden hun stad evengoed Lugdunum Batavorum. Meer in het algemeen wisten de Hollanders, die een voortouw namen bij het promoten van de Batavenmythe, heel goed dat ze woonden in een gebied dat in de Oudheid toebehoorde aan de Friezen. (Het hoogste politieke orgaan in het gewest bewaarde bijvoorbeeld een herinnering daaraan in de naam “Staten van Holland en West-Vrieslant”.) De middeleeuwse chroniqueur Melis Stoke kon zich er in zijn Rijmkroniek (1305) een grap over permitteren: de bevolking van Holland heette Friezen omdat de Romeinen het hier zo koud hadden.
Hollanders zijn geen Bataven
Het wordt nog curieuzer als we bedenken dat de Hollanders eigenlijk veel beter de Friese Opstand centraal hadden kunnen stellen als ze vrijheidslievende voorouders zochten: niet alleen woonden de Friezen wél in Holland, zij wisten hun onafhankelijkheid ook te bewaren. Wie de Bataven-parallel trok, impliceerde dat de Opstand tegen de Spanjaarden zou eindigen in een nederlaag, zoals de Bataven uiteindelijk door de Romeinen waren onderworpen.
Ik vraag me al een tijdje af waar de populariteit van de Bataafse Opstand vandaan komt en ik vermoed dat ze valt te verklaren vanuit het feit dat er al een model klaarlag. Daarover morgen meer.
Iig in de 16e eeuw konden de Hollanders helemaal niet beter de Friese Opstand centraal stellen gegeven de eeuwenlange animositeit. Denk aan Grote Pier, nog maar enkele decennia voor de Tachtigjarige Oorlog begon.
Ik heb in de eerste klas van de HBS in Dordrecht (1961-62) wel degelijk geleerd over de Romeinen in Nederland,de Kananefaten, de Bataven en hun opstand (zelfs Claudius en Julius Civilis) en ook over de Volksverhuizingen met Friezen, Franken en Saksen. Ik heb toen ook geleerd dat de grens (limes werd het in mijn herinnering toen niet genoemd) langs de Rijn liep, tot aan de Brittenburg, etc. En ook over de Drususgracht en Corbulo. Ik moet het dictaat nog ergens hebben. Was onze HBS dan zo anders dan andere, of lag het aan juffrouw Bezema (die ons ook over de Griekse en Romeinse mythologie vertelde) of de rector, Dr Vijlbrief, die iets klassieks had gestudeerd?
Ik denk dat je me niet goed begrijpt (en dat moet ik mezelf verwijten). Ik schrijf niet dat er nóóit aandacht aan de Rijngrens werd besteed. Ik wil erop wijzen dat de huidige nadruk nieuw is, ja revolutionair.
Tja, je schreef dat 30 jaar geleden nog zo goed als niemand van die grens gehoord had, maar al die brugklassertjes van 55 jaar geleden dus wel… Had het iets te maken met de achteruitgang van het geschiedenisonderwijs in de jaren 80 en 90? Toen Romeinen etc. in het VO alleen behandeld werden bij Algemene geschiedenis en niet meer bij Vaderlandse? Wat dat betreft hebben de commissies De Rooij en Oosterom ze dus wel weer op de kaart gezet. Ik zal verder afwachten wat je in je volgende stukje schrijft.
Ik denk wel dat oude geschiedenis steeds verder uit het algemene programma is gehaald. De classici hebben weinig gedaan om te tonen dat ze ook voor niet-gymnasiasten relevant zijn. Je ziet het ook terug aan de vertalingen op de markt: er wordt geen enkele poging gedaan de boeken zó te presenteren dat bijvoorbeeld een archeoloog er ook iets aan heeft.
Ja, ik ook op de lagere school, maar qua onderwijskunde was dat in een voorvorig leven.
Interessant stuk, en ik ben benieuwd naar het volgende deel. De naam “Staten van Holland en West-Vrieslant” verwijst echter niet naar heel Holland, maar specifiek naar het gedeelte van Noord-Holland dat nog steeds bekend staat als West Friesland, en dat door Floris V werd ingelijfd bij Holland in de dertiende eeuw. Juridisch gezien was het toch een iets ander gebied, wat zo in de titulatuur werd benadrukt. Het vormde dus geen obstakel voor Leidenaren om zichzelf als Bataafs en niet als West-Fries te zien – Leiden lag uitdrukkelijk niet in West Friesland.
Mijn vriendin en dochter reden vorige week bij Arnhem de Mandela-brug over en toen vroeg mijn dochter: ‘We rijden nu toch de Rijn over, Mam? Dan gaan we nu naar de Romeinen. Toch wel bijzonder’. Ze zit in groep 5 en kreeg begin dit jaar les over ‘Jagers en boeren (prehistorie)’ en nu ‘Romeinen en Bataven’. Vorige week mocht ik haar overhoren voor een toets en ik kan melden dat het 50/50 over Romeinen EN Germanen ging (voor 8-jarigen zijn de Cananefaten nog wat ingewikkeld). Dochter 2 zit in groep 8 en daar heb ik dus al meer zien passeren. Natuurlijk vrij basaal allemaal, maar als geschiedenisliefhebber vind ik hetgeen op de basisschool gebeurt echt niet slecht. En belangrijker: het levert wel degelijk nieuwsgierigheid op.
In deze snelle tijden hebben zowel volwassenen als kinderen een aantal ankers nodig om geschiedenis te kunnen plaatsen. Zo’n anker is de Limes. Vanuit die landingsplaats kan verdere interesse groeien, of niet. Je kunt niet iedereen overtuigen. Naast de Limes zijn er genoeg andere ‘ankers’ die recent spontaan of geprogrammeerd zijn opgedoken. Voorbeelden: grafveld Hunebedbouwers Dalfsen, IJsselkogge Kampen, slavernijverleden, vikingschatten Wieringen, DOMunder Utrecht, Pauperparadijs etc. Er wordt weer geïnvesteerd in musea en her-en-der ontstaan archeologische presentaties, zoals het Huis van Hilde. Re-enactment leeft als een dolle. Het gaat dus de goede kant op met het thema geschiedenis en de oudheid doet daarin lekker mee. Onder andere via de Limes, maar ook de kustforten en de villa’s in Limburg. Het glas is in mijn waarneming weer over de helft vol.
Jona, ik vind dus dat je hier wat in de ‘overdrive’ gaat en het zou jammer zijn als je daarmee het thema ‘geschiedenis’ in de voet schiet. Het gaat net zo goed met het winnen van de ‘hearts and minds’.
Tot slot: veranderende inzichten of presentaties rond geschiedenis komen natuurlijk vaker voor. We kijken de laatste jaren ook anders aan tegen ‘ons glorieuze’ VOC-verleden of tegen de zgn. politionele acties. Dat de Limes nu meer aandacht krijgt binnen het thema Romeins-Germaans NL is dus niet zo vreemd. Hopelijk komt er binnenkort weer een nieuwe trend…
Ik weet niet of er vroeger echt zoveel minder aandacht was voor de Limes. Natuurlijk, de huidige aandacht is heel anders, voor en door andere lieden (je noemde projectontwikkelaars). Toch wist ik als 9-jarig jongetje (we schrijven 1973) ook al van de Romeinse grens en waar die ongeveer liep. Nu deed ik mijn Romeinen-bacil op aan de Duitse Limes, maar ik wist er blijkbaar iets van? het kan hem natuurlijk ook in die boekenkast van mijn ouders gezeten hebben..
Ik denk dat de verklaring voor de curiositeit deels gezocht kan worden in “ownership of tradition”. De Frisii waren van de Friezen, de Franken van Frankrijk. Je kan er wel ruzie om gaan maken, zoals Macedonië en Griekenland om Alexander de Grote, maar het is toch prettiger een eigen oorsprong in de oudheid te hebben.
Terzijde: ‘maar bij de recente herdenking van “tweehonderd jaar koninkrijk” klonk weer het aloude “de Patriotten waren de NSB-ers van Napoleon”.’: Waar klonk dit?
Ergens gelezen, ik beken dat ik niet meer weet waar. Ik heb het nog eens tegen iemand gezegd. “Wat is daar fout aan?” kwam het antwoord.