Ik heb al een tijdje drie boekbesprekingen in de pen – over het ontstaan van het Palestijnse vluchtelingenvraagstuk, over het verdwijnend christendom in het Midden-Oosten en over het verdwijnend christendom in West-Europa – maar er springt even een klusje in de weg. De Eburonen.

***

In 57 v.Chr. veroverde Julius Caesar het gebied van de Boven- en Midden-Maas. In zijn beroemde boek De Gallische Oorlog noemt de Romeinse generaal de Eburonen voor het eerst in 2.4, waar hij ze vermeldt als een van vier volken die met de vijanden van de Romeinen, de Belgen, mee streden. Volgens Caesar was het viertal “Germaans”, wat waarschijnlijk niet meer wil zeggen dan dat zijn Keltischsprekende tolken hen niet konden verstaan. Ze kunnen inderdaad Germanen zijn geweest, maar de weinige Eburoonse namen die we kennen, lijken alle een Keltische etymologie te hebben.

Caesar zegt dat het kernland van de Eburonen lag tussen de Maas en de Rijn (De Gallische Oorlog 5.24). Men neemt aan dat ze woonden in het gebied dat we nu Limburg zouden noemen, en daarmee bedoel ik dan zowel de Belgische als de Nederlandse provincie, samen met het westelijk deel van Nordrhein-Westphalen. Je kunt ook zeggen: de noordelijke hellingen van de Ardennen. Ten zuiden daarvan woonden de Treveren, waarvan de Eburonen (volgens De Gallische Oorlog 4.6) een cliëntstam zouden zijn geweest, die in ruil voor bescherming dienstbaarheid waren verschuldigd aan hun zuiderburen.

Het belangrijkste verhaal over de Eburonen wordt door Caesar verteld in De Gallische Oorlog 5.24-37. In de winter van 54/53 werd het Veertiende Legioen, gelegerd op een plaats die Atuatuca werd genoemd, door de stam aangevallen. De commandanten, Sabinus en Cotta, vertrouwden op het advies van de Eburoonse koning Ambiorix, die de indruk wekte hun goedgezind te zijn maar zijn mannen niet helemaal in de hand te hebben, om weg te trekken, maar liepen een keteldal in de val. Later pleegde het garnizoen collectief zelfmoord.

Het verhaal is om verschillende redenen problematisch. Eén probleem is de verleidelijke identificatie van dit Atuatuca met de latere Romeinse stad met dezelfde naam, het huidige Tongeren. (Een eigenlijk best aardig negentiende-eeuws standbeeld van Ambiorix in het stadje brengt deze identificatie nog in herinnering.) Alleen zijn er geen voorwerpen gevonden die deze identificatie bevestigen: het heeft er de schijn van dat de Romeinse stad op maagdelijke bodem is gesticht. De voor de hand liggende tegenwerping dat “absence of evidence” in de archeologie geen “evidence of absence” is, houdt geen steek aangezien er inmiddels toch wel vrij grote delen van de stad zijn onderzocht.

Een tweede probleem is dat de Eburonen een heel kleine stam waren: een vazal van de Treveri, met de drie andere “Germaanse” stammen samen goed voor niet meer dan 40.000 soldaten. Alle cijfers uit het lijstje zijn overdreven. Zelfs als we aannemen dat de Eburonen de grootste stam van het viertal vormden, kunnen ze onmogelijk de mankracht op de been hebben gebracht om een zwaarbewapend, goed-getraind legioen te overweldigen.

In de jaren zeventig heeft het erop geleken dat we wat duidelijkheid kregen, toen archeoloog Heli Roosens het IJzertijdfort Caestert onderzocht. Dit ligt even bezuiden Maastricht, een halve kilometer in België. Hoewel over de datering enige twijfel heeft bestaan, staat sinds 2008 vast dat het fort in de tweede en eerste eeuw v.Chr. dienst heeft gedaan. Roosens heeft verteld dat hij in de vallei ten westen van dit heuvelfort, waar nu het Albertkanaal stroomt, de crematieresten heeft gevonden van honderden mensen. Er is geen reden aan te nemen dat deze vallei niet identiek zou zijn aan Caesars keteldal, maar er is ook geen reden aan te nemen dat de identificatie wél correct is, aangezien Roosens crematievondsten nooit zijn gepubliceerd en niemand weet waar ze zijn. Het valt niet uit te sluiten dat hij zich heeft vergist.

Ik voor mij denk overigens dat Caestert voorlopig de meest plausibele locatie is voor het gevecht. De naamovereenkomst suggereert namelijk dat de plaats niet heel ver van Tongeren kan zijn geweest: de mensen die zich later in de Haspengouw vestigden, noemden hun stad naar een markante plaats in de omgeving. Los daarvan zijn er Eburoonse muntschatten gevonden bij Heers (in 2000, gehypet als “de schat van Ambiorix”) en Maastricht-Amby (2008). Die kunnen worden gedateerd rond het midden van de eerste eeuw v.Chr. en zijn, net als enkele andere schatten, vrijwel zeker in de grond gestopt toen de Romeinen kwamen.

Caesars wraak was afschuwelijk. In het voorjaar van 53 nodigde hij iedereen die maar wilde uit voor een genocide. Ambiorix ontkwam. De Romeinse historicus Livius vermeldt dat Caesar vergeefs probeerde hem te achterhalen (Periochae 107). Of het met de antieke militaire technologie mogelijk was een volk compleet uit te roeien, staat te bezien, maar de naam verdwijnt uit de geschiedenis. Als we, rond het begin van de jaartelling, meer informatie krijgen over het gebied, wordt het bewoond door de Tungri.

Intrigerend is ook het resultaat van pollen-onderzoek uit Jülich, even benoorden Aken. Daaruit blijkt dat het aantal weilanden en graanvelden na het midden van de eerste eeuw afnam en dat er meer bossen waren. In dit gebied leefden dus geen boeren meer, maar of dat ook geldt voor andere delen van het Eburoonse land, is onduidelijk.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.