Op de Nineveh-expositie in het Rijksmuseum van Oudheden is ook één van mijn favoriete voorwerpen uit de oude wereld te zien: de hierboven afgebeelde schaal. Die bestaat uit vier ringen: middenin is een steenbok te zien met een jong, omgeven door lotusbloemen; daar omheen is een leeuwenjacht te zien; de derde cirkel toont soldaten; de rand ten slotte is leeg gelaten.
Klik het hierboven even aan, ik heb speciaal een wat groter plaatje dan anders neergezet. Misschien ziet u wat er zo wonderlijk is aan dit voorwerp.
Egypte, Fenicië, Cyprus en Assyrië
Het centrum is Egyptisch. De lotusbloemen zijn de weggever en verder leeft het afgebeelde dier, de Nubische steenbok (Capra nubiana), in de Nijlvallei. De soldaten zijn eveneens Egyptisch. Het is het makkelijkste te zien aan de infanteristen en de twee strijdwagens. De ruiters te paard zijn wat minder bekend, want ons beeld van het antieke Egypte is vooral gebaseerd op de Late Bronstijd, toen de strijdwagen populair was. Vechten vanaf de rug van een paard is meer iets voor de IJzertijd, een periode die (volkomen ten onrechte) wat minder aandacht heeft gekregen. De tussenliggende tweede kring, met de leeuwenjacht, is echter volstrekt Assyrisch. Een voor de hand liggende iconografische parallel is de leeuwenjacht van koning Aššurbanipal, waarover ik al eens blogde.
Vrijwel zeker is deze schaal, die rond 680 v.Chr. is vervaardigd, afkomstig uit Libanon (of misschien oostelijk Cyprus), waar Fenicische kunstenaars wel vaker speelden met artistieke motieven uit beide culturen. Dit betekent dat ze Egypte en Assyrië dus herkenden als dé twee beschavingen die er echt toe deden. Griekenland was blijkbaar nog te jong en Anatolië was misschien te ver.
Italië
Wat de schaal helemaal bijzonder maakt is de vindplaats: Italië. Daar zijn meer van zulke schalen gevonden. Het Villa Giulia-museum in Rome exposeert twee broertjes uit Palestrina. Het ene is gevonden in het Barberini-graf en heeft als centrale scène een leeuwenjacht. Het andere broertje komt uit het Bernardini-graf en heeft middenin een oorlogsscène, daaromheen paarden, en een buitenrand met opnieuw een oorlogsscène. Uit het Bernardini-graf komt ook een neefje: een volledig in Egyptische stijl gemaakte zilveren schaal met middenin een executiescène, omgeving door schepen. Wie weet heeft de schaal hierboven tot dezelfde groep behoord. Nog een ander neefje is te zien in het Louvre. Dat is gevonden in Idalion op Cyprus en toont van binnen naar buiten een executie, sfinxen en een leeuwenjacht. Als dit type edelsmeedwerk een diepere boodschap heeft, is die mij onbekend.
Ongetwijfeld is Karthago de tussenschakel geweest waarmee de schaal die nu in het RMO is te zien, vanuit het oostelijk deel van de Middellandse Zee naar Italië gekomen. Het voorwerp illustreert hoe in de archaïsche periode de diverse culturen in elkaar aan het grijpen waren. Noem het een vroege vorm van globalisering. En zoals gezegd is de bovenstaande schaal een van de pronkstukken op de Nineveh-expositie, waarvan ik nog kan melden dat die boven verwachting goed wordt bezocht en dat u er nog tot en met maart naartoe kunt.
[Dit was de 251e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Een prachtig museumstuk, en nog multifunctioneel ook. Het is immers niet alleen voor de huidige RMO-tentoonstelling over Nineveh gebruikt, maar ook voor een eerdere over Carthago.
De Assyrische invloed reikte ver in de late achtste en vroege zevende eeuw BCE. Niet alleen tot in Fenicië en Cyprus, gebieden die daadwerkelijk tot het Nieuw-Assyrische Rijk hebben behoord, maar ook tot een groot eiland ten westen van Cyprus: Kreta. In het prachtige archeologische museum van Heraklion is een bronzen votiefschild te zien met daarop figuren die qua stijl evident Assyrisch zijn. Het zijn echter de Griekse oppergod Zeus die een stier vertrappelt en twee kouretes die lawaai moeten maken om Zeus’ vader Kronos af te leiden. Het schild is gevonden in de grot op Kreta op de berg Ida die geldt als geboorteplaats van de oppergod. Fysiek zijn de Assyriërs nooit op Kreta geweest, althans niet met hun leger. Wie het schild wil zien, kan googelen op “votive drum Crete”.
Kreta onderhield ook al vroeg banden met Egypte. Zo liet farao Thoetmoses III al rond 1477 BCE frescoschilders van het eiland komen om zijn nieuwe paleis in Peru-nefer te versieren. Dit was enkele decennia voordat de Myceners vanuit het Griekse vasteland voet op Kretenzische bodem zetten. Inderdaad: globalisering is van alle tijden.
Waarvoor zou je zo’n schaal gebruiken? Wie kan het nodig vinden om uit te pakken met een executie op zijn servies?
Zo Assyrisch is die leeuwenjacht niet, er zijn twee Assyrisch aandoende figuren naast dezelfde “Numidisch” uitziende ruiters met werpspiesen die ook op de rand met de soldaten te zien zijn. Op die rand staan verder twee strijdwagens, één ouderwetse lichte strijdwagen met zesspakige wielen en een toen gloednieuw model Assyrische zware strijdwagen met grote wielen en een “koninklijke” parasol.