Misverstand: Alexander beoogde de eenheid van de mensheid
Een van de leukste antieke genres was de showrede, die enigszins vergelijkbaar is met de onzintoespraken die bij ons carnaval worden geïmproviseerd. Het was een oud genre: we weten dat Gorgias van Leontini al in de vijfde eeuw v.Chr. een lofrede hield op Helena van Troje, die volgens de meeste van zijn tijdgenoten niets anders was geweest dan een overspelige vrouw. Eeuwen later liet de Griekse publicist Ploutarchos (46-ca.122) zich uitdagen tot een redevoering over het geluk van Alexander de Grote. Daarbij zei hij onder meer:
Degenen die door Alexander werden onderworpen waren beter af dan degenen die hem ontsnapten, want aan het miserabele bestaan van de laatsten maakte niemand een eind, terwijl de overwinnaar de eersten, goedschiks of kwaadschiks, welvaart bracht. Als ze niet zouden zijn onderworpen, waren ze onbeschaafd gebleven. Als de filosofen zich erop laten voorstaan dat ze ruwe en ongevormde karakters beschaven en corrigeren, dan kan Alexander, die ontegenzeggelijk de woeste aard van talloze stammen heeft veranderd, beslist worden beschouwd als een heel groot filosoof.
Als historische analyse hebben deze woorden even weinig betekenis als Gorgias’ lof van Helena. Showredevoeringen waren er om het publiek met mooie woorden en geestige pseudoargumenten te vermaken, niet om de waarheid te vertellen. Toch hebben verschillende oudhistorici Alexander een politiek toegedicht die erop gericht zou zijn geweest de onderworpen Aziatische volken op te stoten in de vaart der volkeren, bij voorkeur door ze zo Grieks mogelijk te maken. Met name de Britse historicus W.W. Tarn (1869-1957) pleitte voor deze analyse: de heroïsche veroveraar die het beste voor had met de mensheid. Hij miskende echter het genre van zijn bron. Wat niet was bedoeld als beschrijving van de werkelijkheid, legde hij wel zo uit.
Na de Tweede Wereldoorlog bestond nogal wat wantrouwen jegens veroveraars, maar het was niet alleen een kwestie van mode waardoor Tarns ideeën uit de gratie raakten. Oudhistorici als Ernst Badian en A.B. Bosworth toonden haarfijn aan dat hun collega nogal wat steken had laten vallen. Zeker, er was een keer een groot verbroederingsmaal waarbij Perzen én Macedoniërs aanzaten, maar daaruit volgt nog niet dat Alexander alle volken op basis van gelijkwaardigheid wilde samenbrengen. Zijn landgenoten zaten namelijk wel op de ereplaatsen. Recentelijk is daar nog de herwaardering bijgekomen van de door Alexander verspreide Griekse cultuur. De Babyloniërs maakten kennis met de pijnbank, in Egypte verloren de vrouwen hun rechten en de tocht van Alexander door Oezbekistan en Pakistan valt alleen te typeren als regelrechte genocide.
Dit duistere beeld van Alexanders veroveringen leek tegen het einde van de jaren negentig het dominante te worden. Maar toen brak het internet door, zodat verouderde inzichten weer gangbaar werden. De Alexanderfilm van Oliver Stone uit 2004 ontkende het bloedige karakter van de heerschappij niet, maar bevatte ook observaties als zou de veroveraar een visionair zijn geweest, vergelijkbaar met Prometheus, de Griekse god die de mensheid het vuur schonk. Dit was ook de Alexander die bij de opening van de Olympische Spelen in Athene, eveneens in 2004, was te zien: een glorieuze veroveraar die de wereld de zegeningen der beschaving bracht. De Grieken in de Oudheid wisten wel beter, en precies daarom was het voor Ploutarchos een uitdaging iets positiefs te zeggen.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond (en vind) ik voldoende verontrustend om het wat meer onder de aandacht te hebben willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
Niet alleen Alexander de Grote als cultuurdrager is overtrokken, Alexander als staatsman is dat evenzeer. Zowat de dag na zijn dood viel zijn rijk uit elkaar en wel in dezelfde delen die voor hem ook al bestonden. En zijn originele koninkrijk, Macedonië, overkwam een kwart eeuw later al hetzelfde.
Blijven over zijn militaire campagnes en Bactrië.
“Zowat de dag na zijn dood viel zijn rijk uit elkaar en wel in dezelfde delen die voor hem ook al bestonden.”
Dat klopt zeker.
Maar die delen bleven wel Macedonisch, en daar zie ik toch een verschil in met een scenario waarbij de overwonnen gebieden in opstand kwamen en hun eigen gezag herstelden. Dat gebeurde namelijk niet. In Azië bleef de Hellenistische cultuur ook invloed houden in gebieden die door de Seleuciden werden verloren, zoals Bactrië en India. En in Perzië kwam de eerste lokale dynastie pas weer aan de macht tijdens de 3de eeuw na christus, terwijl dat in Egypte nog heel veel langer duurde. Alexander had dus wel degelijk iets neergezet dat nog eeuwen standhield – al was het dat onder zijn Macedonische generaals en hun afstammelingen.
Die Griekse cultuur was zich al aan het verspreiden. Zie bijvoorbeeld Fenicië, waar al in de vroege vierde eeuw emplooi was voor Griekse kunstenaars. Alexander verspreidde de Griekse cultuur niet; de Griekse cultuur bereidde hem de weg.
Het is vergelijkbaar met Caesars verovering van Gallië. De verspreiding van Italiaanse sieraden en amforen documenteert dat de Romeinse kooplieden de weg al hadden ontdekt.
Ja, OK, de ene dynastie werd door een andere dynastie vervangen. Zoals Roger Daltrey terecht zong: Meet the new boss Same as the old boss.
Wat betekent “lokaal” overigens in een zo divers rijk als het Perzische? En de Eenendertigste Dynastie van Egypte, door Alexander onttroond, was ….. Perzisch.
Same difference, zo luidt de uitdrukking in het Engels.
Dan begin ik me toch af te vragen wat nou het verschil is tussen zo’n showredevoering en die lofrede op Constantijn uit je gelijknamige boek.
Heel weinig.
Julius Caesar werd tot in de jaren 60 op de gymnasia nog wel als beschavingsbrenger afgeschilderd.
Dat kan van school tot school nogal verschild hebben. Op mijn gymnasium (waar ik in de eerste helft van de jaren ’60 op zat) was het beeld, zeg maar, genuanceerder. Over beschaving werd niet gerept, of liever: daarvan is me niets bijgebleven.
Misverstand 47/50. Een boeiende reeks, waarvoor dank. Een mens zou al bijna hopen dat er nog vele nieuwe misverstanden mogen volgen!