Critici van het democratische bestel van Athene meenden dat debatten niet lang logisch bleven als jan en alleman zich ermee bemoeiden. Dat onlogische factoren een rol speelden in de discussie, zou de filosoof Aristoteles (384-322) brengen tot een scherpzinnige analyse van factoren die er in de communicatie werkelijk toe deden: een betoog moest niet alleen logisch gestructureerd zijn (logos), maar de spreker moest ook betrouwbaar overkomen (ethos) en kunnen appelleren aan de gevoelens van het publiek (pathos). Ik blogde er al eens over. Wie een politieke tegenstander niet met inhoudelijke argumenten kon overtuigen, kon het altijd nog proberen door te appelleren aan de eigen keurigheid of door de ander verdacht te maken.
Dat beperkte zich niet tot de volksvergadering. Het spel (als dat nog het woord is) ging verder in de Atheense gerechtshoven en komedies.
Eén van de slachtoffers was de in Milete geboren Aspasia, de partner van de invloedrijke politicus Perikles (ca.495-429). Net als hij was ze het doelwit van politiek gemotiveerde aanklachten en groteske portretteringen in komedies. Zo raakte ze in de jaren dertig betrokken in een rechtszaak wegens heiligschennis (waarvan ze overigens werd vrijgesproken). In de komedies werd ze gepresenteerd als bordeelhoudster, en de bezoekers van het Atheense theater zullen zeker hebben gelachen om de hilarische scene in een toneelstuk van Aristofanes, waarin iemand uitlegt dat de oorlog die in 431 uitbrak tussen Athene en Sparta een gevolg was van de schaking van twee prostituees uit Aspasia’s bordeel.
Die stereotypering klinkt nog altijd door in de historiografie, waarin Perikles’ partner niet zelden wordt getypeerd als hetaire, gezelschapsdame. Toch gaat het om louter komedie. Ze is in zekere zin nog steeds Aristofanes’ slachtoffer, terwijl mannen dat niet zijn. Het is althans opvallend dat niemand ooit Kleon, Perikles’ opvolger als leider van de Atheense democratie, heeft beschouwd als een Paflagonische slaaf, hoewel hij zo wordt opgevoerd in een andere komedie van Aristofanes.
Zullen we de Atheense staatsvorm maar gewoon bij zijn ware naam noemen? Het Atheense populisme, waarin de macht werd uitgeoefend door volksmenners (Grieks: demagogen). Al dit soort verdachtmakingen zijn typische kenmerken van de populistische staatsvorm, zie b.v. de populist Trump. Het is niet onverwacht dat juist moderne populisten zo voor volksstemmingen zijn: die behoren tot de instrumenten waarmee populisten hun macht uitoefenen, zie Orbán. Daarmee wordt het politieke proces omzeild waarin de sterk uiteenlopende belangen en opvattingen in een moderne samenleving elk tot hun recht moeten komen, welk proces wij tegenwoordig democratie noemen. Waarin politici niet zo maar hun gang kunnen, maar door diverse instrumenten, zoals onafhankelijke rechtspraak en een onafhankelijke pers, worden gecontroleerd en op de vingers worden getikt. Instrumenten waar populisten een bloedhekel aan hebben, omdat die hun corruptie plegen bloot te leggen en die ze dan ook steevast proberen uit te schakelen. De Atheense demagogen hoefden dat niet te doen, omdat dat soort instrumenten, bij mijn weten, destijds niet bestonden.
En dat is natuurlijk ook meteen de reden dat de gevestigde partijen zo’n hekel hebben aan referenda: kiezers willen misschien wel iets heel anders dan wat de partijen bekokstoofd hebben. D66 is het beste voorbeeld: eerst voor een referendum en zodra ze in de regering zitten, schaffen ze het af. Ik zie niet in waarom de politiek wel gecontroleerd mag worden door pers en rechter, maar niet door middel van een volksraadpleging.
D66 was natuurlijk heel erg naïef over hoe een democratie werkt. Ze schrokken zich dood over de echte democratie. Het is een bekend probleem: wereldvreemde intellectuelen die nooit met “het volk” in aanraking zijn geweest, en dan heel domme dingen gaan doen.
@martin: het volk was toch dom?
Ja, en dat wist D66 niet
“welk proces wij tegenwoordig democratie noemen.”
Ik noem dat eerder rechtsstaat; democratie is een politiek systeem dat de inwoners in staat stelt zonder gebruik te maken van geweld de machthebbers weg te sturen. Dan is het nog maar de vraag in hoeverre de VSA nog een democratie zijn. Want de Democraten en de Republikeinen zijn twee vleugels van dezelfde partij en putten voor hun kandidaten uit dezelfde beperkte groep.
Het is duidelijk dat Athene in deze zin geen democratie was.
Bij deze heb ik me voor één keer laten verleiden tot een semantische discussie. Ik hecht er daarom aan dat niets van wat ik schrijf ook maar iets afdoet aan uw reactie.
Overigens: Nederland is een parlementaire, constitutionele monarchie.
Nederland is geen monarchie. Dat is een staatsvorm waarin een persoon de macht heeft. Bij ons heeft uitgerekend het staatshoofd de minste macht van allemaal. Nederland is een republiek waarin we afgesproken hebben tot nader order te werken met een erfelijk staatshoofd.
Nee, het klopt wat Jona zegt, alleen de volgorde is iets anders. Staatsrechtelijk gezien is Nederland een constitutionele parlementaire monarchie. Sla de desbetreffende literatuur er maar op na.
Als bestuursvorm/ regeringsvorm is het een representatieve democratie.
Leuke observatie dat het staatshoofd weinig macht heeft. Formeel is het juist. Informeel zou ik het niet voor mijn rekening nemen. En conservatief als ik ben denk ik dat het nog niet zo slecht is om een paar sectoren in het openbaar bestuur niet te democratiseren: het kerkasiel en het financieel toezicht op met publiek gezag beklede instellingen zijn daarvan twee voorbeelden.
Mijn allerhartelijkste dank voor de serie over al die misstanden, Jona!!
@Jona, ik mis het woord “bananen” ergens tussen de woorden parlementaire en monarchie.
De Atheense staatsvorm was geen populisme, zou ik zeggen. Het duurde alleen even voordat de Atheners bedachten dat “de meerderheid beslist” schadelijk kon zijn en gingen kijken of ze wetten een zekere duurzaamheid konden geven. Dit proces – wij zouden het misschien de uitvinding van de rechtsstaat noemen – is wat later begonnen dan de radicale democratie.
Ondertussen is onze democratie (representatief, afkomstig uit de waterschappen en standenvergadering), simpelweg iets heel anders. Het woord “democratie” is wat onhandig: het is eerder een beschrijving van een manier om tot besluiten te komen dan een manier om het staatsbestel te typeren.
Aspasia was en vrouw en geboren in Milete, dus geen burger. Dan was je aangeschoten wild. En daarnaast natuurlijk een middel om Pericles te treffen.
Dat het niet lukte om Cleon te trefffen heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat het toneelstuk ‘Ridders’ werd opgevoerd op het moment dat hij Sparta klop gaf als strategos en voor het eerst 120 Spartaanse homoioi gevangen nam zoals hij beloofd had. De kosten van de oorlog liet hij betalen door de ‘bondgenoten’ Lesbos en Pylos door de jaarlijkse belasting met 300% daar te verhogen. Hiermee verbeterde hij het lot van vele arme (en rijke) Atheense burgers. Tja, over zo’ n man viel op dat moment niet veel te klagen. Aristophanes toneelstuk kreeg daarom waarschijnlijk geen bijval.
Aristophanes heeft met dit stuk, de Ridders/Ruiters, wel de eerste prijs behaald.
Referenda zijn bij uitstek het instrument van dictators, Hitler, Erdogan en Putin maakten en maken grif gebruik van dit antidemocratische middel. Niet is makkelijker dan een “uitspraak van het volk” te organiseren middels een sturende vraagstelling. Degene die referenda voorstaan moeten ten zeerste gewantrouwd worden.
Daarom moet d66 ook verboden worden- die propageren wel meer nazistische ideeën.
Even serieus man, D66 propageert geen nazistische ideeën. Ik stem in de verste verte niet op D66, maar dit is onzin.
Ik denk dat het ironisch was bedoeld. Al weet je dat nooit meer helemaal zeker, wat natuurlijk ook de strekking is van ironie.
@Debbie: ik ben voorstander van referenda, maar vlgs mezelf ben ik geen fascist. Okee, ik dien gewantrouwd te worden, prima, mij een biet. Overigens is mijn vrouw een felle tegenstander van het referendum. Zo nu en dan als het eens te pas komt bakkeleien we over het onderwerp. Natuurlijk wel met een glaasje erbij, maar ook zeer fel.Blijkbaar kan dat!
Zwitserland? Scandinavië?
Ah, u bent mij voor.
Aspasia, Maria Magdalena, Acca Larentia en de moeders van scheidsrechters over de hele wereld kunnen steun vinden bij elkaar voor het misogyne onrecht dat hen wordt aangedaan. Het is bedroevend dat wij mannen zo weinig origineel zijn als we een vrouw (of via haar een naaste man) in diskrediet willen brengen.
Ik dacht: laat ik een wat prikkelende aftrap doen, en dan kijken wat er gebeurt.
@Frans. In een moderne samenleving zijn er veel vraagstukken die op meerdere manieren aangepakt kunnen worden, waarvan geen enkele manier in de verste verte wordt aangehangen door een meerderheid. Vaak is er zelfs geen meerderheid voor wat wel en wat niet een vraagstuk is dat aangepakt moet worden. In een referendum zal dus iedere oplossing worden afgeschoten, en komt niets tot stand Daarvoor heb je een politiek proces nodig, en inderdaad, dat zal heel vaak en onvermijdelijk met een aanpak komen waar een meerderheid tegen is. Jammer, maar helaas, “de meerderheid” is een populistische illusie.
Voor wie een mooi tegenvoorbeeld zoekt van hoe een vrouw tegen dappere anonieme trollen in het geweer kan komen, en wat een steun ze dan krijgt:
https://edition.cnn.com/2020/03/05/sport/tayla-harris-kick-aflw-spt-int/index.html
Ja, dus? Ik mag een hokje roodmaken, toekijken wat voor coalitie ze er nou weer van brouwen met een regeerakkoord waar niemand op gestemd heeft en dan vier jaar m’n bek houwen? Neem de sleepwet, die nogal wat gevolgen voor de privacy zou hebben. Was geen onderdeel van de verkiezingen. Heeft geen kiezer dus voor of tegen gestemd. Tot er een referendum kwam.
Nee Frans, al die tijd heb je allerlei middelen om je mond wijd open te doen. Dat is nou het verschil tussen ons bestel en populistische dictaturen zoals Turkije of Hongarije.
Men zou in Den Haag heel onzeker en heel ongelukkig worden als iedereen vier jaar zijn mond hield.
Coalitievorming is een heel moeilijk vak en je kunt alleen maar bewondering hebben voor degenen die er in slagen om de schijnbaar onoverbrugbare tegenstellingen, die een reële afspiegeling zijn van de tegenstellingen in dit land, toch te overbruggen.
Je mond opendoen… Ja, zo lang je maar niet denkt dat er naar je geluisterd wordt. Ik zie nog steeds geen reden waarom een regering niet tussentijds op de vingers kan worden getikt door middel van een referendum.
Gedeeltelijk gelijk. In sommige landen hebben ze dan ook een kiesdrempel. Dat kan dit enigszins tegen gaan.
Maar als je dan ons politiek systeem als ‘democratie’ blijft omschrijven (overwoog hier ‘verkopen’ te gebruiken) kun je bij mensen verkeerde verwachtingen wekken, wat cynisme en erger kan opleveren. (Wim Kan: ‘Democratie zeggen ze, dat is de wil van het volk. Ik lees elke morgen in de krant wat ik nou weer wil’.)
Zwitserland als voorbeelddemocratie gaat een beetje mank als je weet dat het algemeen kiesrecht pas per 1991(!!!) werd ingevoerd. Voorts zijn er ook binnen D66 mensen die tegen het referendum waren vanwege het volstrekt arbitraire karakter van de referendabele onderwerpen. Bijvoorbeeld doodstraf, NATO lidmaatschap, afschaffing van de monarchie, allemaal taboe, hierover mocht natuurlijk geen volksstemming komen. Mijn idee was, begin er dan ook niet aan, ook vanwege mijn eerder genoemde bezwaren.
@Debby over alles mag van mij een referendum worden gehouden, geen taboes!
Over Zwitersland is van alles te zeggen, maar het is geen dictatuur en referenda zijn daar geen instrument van een dictator. Idem in Scandinavië, Ierland, een aantal staten van de VS. Over referenda valt van alles te zeggen, zeker ook ten nadele, maar het zijn niet uitsluitend manipulatieve middelen van autoritaire of dictatoriale heersers.
Terzijde: algemeen kiesrecht in Zwitserland pas sinds 1991: dat ligt ingewikkelder. Al in in 1848, bij de eigenlijke vorming van het moderne Zwitserland, werd algemeen mannenkiesrecht ingevoerd. In 1971 werd, na een referendum, vrouwenkiesrecht op federaal niveau ingevoerd, waarmee het als land net niet de hekkensluiter in Europa was (Liechtenstein pas in 1984). Sommige kantons waren daarmee nog later, hekkensluiters hier waren in 1989 Appenzell-Ausserrhoden (zo klein dat het nog echte volksvergaderingen in de open lucht had), het nog obscuurdere (achterlijkere?) Appenzell-Innerrhoden volgde in 1991, pas na daartoe te zijn gedwongen door het federale hof, als laatste bestuurlijke eenheid in Europa…
Over de vraag of Athene een democratie was, bestaat een heel informatieve verhandeling van de geleerde die meer dan wie ook gedaan heeft om het Atheense bestel nauwgezet in kaart te brengen, Mogens Herman Hansen. Geen betaalmuur: http://www.royalacademy.dk/Publications/High/704_Hansen,%20Mogens%20Herman.pdf