Trajanus gold als een goede keizer en dat hij hier en daar een modern standbeeld heeft gekregen is geen catastrofe. Wie Nijmegen over de Waalbrug binnenrijdt, zal er door worden begroet. Het beeld dateert uit de jaren vijftig van de vorige eeuw, toen het aloude Keizer Lodewijkplein, aangelegd na de sloop van de Nijmeegse stadsmuur en vernoemd naar Lodewijk de Vrome, een nieuwe naam moest krijgen. Omdat oudheidkundigen toen nog dachten dat Trajanus iets voor Nijmegen zou hebben gedaan, werd het plein naar hem vernoemd en kreeg hij een beeld.

De vraag was destijds al wát hij voor Nijmegen heeft gedaan, want het enige wat vaststaat is dat de stad zich Ulpia Noviomagus is gaan noemen. Het laatste element is de eigenlijke plaatsnaam, “nieuwe weide”. Het eerste element verwijst naar de familienaam van de keizer, die voluit Marcus Ulpius Trajanus heette. De aanname was destijds (als ik het wel heb) dat die naam is verleend met het recht om markt te houden, nundinas habere. Een tweede aanname was dan dat Noviomagus tevens “nieuwe markt” zou betekenen, wat niet onmogelijk is maar een secundaire betekenis verheft boven de primaire.

Op zeker moment zou Nijmegen bovendien de rang van municipium hebben gekregen, wat bepaalde juridische rechten en plichten voor de burger met zich zou hebben meegebracht. Hoe naam, marktrechten en municipiumrechten in elkaar schoven, was en is onduidelijk, maar in 1955 herdachten de Nijmegenaren dat hun stad 1850 jaar bestond en in 1997 maakten ze een begin met de voorbereiding van het in 2005 te vieren 1900-jarig bestaan. Het werd echter een 2000-jarig bestaan, want enkele wetenschappelijke inzichten waren gewijzigd.

Stadsrechten en marktrechten

Een in Elst gevonden inscriptie is wel opgevat als bewijs dat Nijmegen al rond 98 of 100 de municipiumrang had en niet slechts marktrechten. Bovendien was in de tussentijd duidelijk geworden dat de burgerlijke nederzetting van Nijmegen al veel eerder belangrijk was. De beroemde godenpijler uit het begin van onze jaartelling, hét pronkstuk van het Valkhofmuseum, zal niet zijn opgericht in een afgelegen dorpje maar in een plaats die in sociaal-economische zin toch wel een stad zal zijn geweest.

Maar het is complexer dan dat. Nijmegen was namelijk altijd de voornaamste nederzetting van de Bataven, en bezat daarmee vanaf het begin – wanneer dat ook was – het recht markten te organiseren. Dat er zoiets zou hebben bestaan als marktrechten, is een dwaalspoor. Dat is ook de verlening van een naam als Ulpia. Een nederzetting kon zo’n naam gewoon aanvragen – uit Andalusië is het antwoord op het verzoekschrift over – en was een eerbetoon aan een heersende vorst, niet meer en niet minder. Het is niet anders dan hoe Loopuyt zijn naam veranderde in Julianadorp.

De municipiumstatus

De rang van municipium, tot slot, is het grootste misverstand. De titel komt in de tweede eeuw na Chr. inderdaad steeds vaker voor in de westelijke provincies. Wat daar achter zit, weten we niet, want er zijn alleen inscripties waaruit blijkt dat gemeentes zichzelf zo zijn gaan noemen, terwijl er niet één inscriptie bekend is waarin een dankbare gemeente de eigenlijke verlening van municipiumrechten gedenkt. Niet één. Dat is des te opmerkelijker omdat het corpus aan inscripties, geschreven op onverwoestbare stukken steen, voor oudheidkundige begrippen uitgebreid is en we van allerlei soorten akten allerlei voorbeelden. Zie de Andalusische naamsverandering waarnaar ik zojuist linkte. Keizerlijke correspondentie werd zorgvuldig bewaard, zoals we gisteren zagen.

De oudhistoricus Fergus Millar wees er in 1977 in zijn beroemde boek The Roman Emperor al op dat het niet bijster aannemelijk is dat we ooit zullen lezen over de verlening van municipiumrechten, aangezien een municipium per definitie een gemeente is met voor-Romeinse rechten. Lees het hier maar even na. Voor-Romeinse rechten kon Rome wel afschaffen, maar natuurlijk nooit verlenen.

De stichter van Nijmegen: Agrippa

Eén verklaring voor de verspreiding van de municipiumtitel is dat het een modegril was. In de tweede eeuw gingen veel Romeinen opzettelijk oude woorden gebruiken, soms niet op de juiste wijze. Dat Nijmegen, net als Tongeren en Voorburg, zich in deze tijd municipium begon te noemen, zou dan vooral willen zeggen dat de stad goed was geïntegreerd in het Latijnse taalgebied. Ik denk dat we de verklaring hier moeten zoeken.

Samenvattend: Nijmegen is ontstaan als de belangrijkste nederzetting van de Bataven, gelegen naast een in 19 v.Chr. door generaal Agrippa gestichte Romeinse legerbasis. Dat is alles. In sociaal-economische zin kun je het een stad noemen, maar in juridische zin is het gewoon een civitas, een gemeente, die zich later dus municipium is gaan noemen en die als namen Batavodurum en Noviomagus heeft gehad.

Hetgeen ons brengt bij wat de Nijmegenaren nu te doen staat. Het plein gewoon zijn oude naam teruggegeven is het makkelijkste maar dan heb je een standbeeld over, en om dat in de Waal te kieperen, dat is nou ook weer zoiets. Ik zie echter niet in wat ertegen is om naar Romeins gebruik het hoofd van het beeld te vervangen door dat van Agrippa. Daarna dopen we het plein om tot Agrippaplein en staat niets de feestelijkheden in de weg voor het 2050-jarig bestaan in 2032.