Vroege gotiek: een van de trouwe lezers van deze blog stuurde me bovenstaande foto van een leeuw. De uitleg op het bordje in het museum, als ik het goed heb begrepen de abdij van Fontenay, vertelde dat het reliëf afkomstig is uit de abdij van Picheny bij Montlevon. Die bestaat niet langer maar stond aan de weg van Parijs naar Reims en Champagne. De toelichting vertelt verder dat het reliëf is geïnspireerd door de Sasanidische kunst.
En dat is waar het curieus wordt. Het reliëf is gemaakt rond 1150 of iets later, in de tijd van de vroege gotiek. De laatste Sasanidische koning is vermoord in 651. Een half millennium eerder. Ik zie zo snel niet waar de parallel zit, al kan ik wel iets bedenken. Een gaande, aanziende leeuw was namelijk ook een gangbaar symbool in Perzië. Voorzien van een zwaard en met een zon op de rug waar op dit reliëf een gekrulde staart zit, stond het tot 1979 op de Iraanse vlag. De meest nationalistische Iraniër zal echter moeite hebben de combinatie leeuw, zon en zwaard terug te voeren tot de Sasanidische tijd. Over het feit dat de leeuw in Picheny een mensenhoofd heeft en dus eigenlijk een sfinx is, zullen we het dan niet hebben. Je zoekt toch eigenlijk een nauwere parallel maar ik ken hem niet.
Renaissance
Dat wil niet zeggen dat ik het niet geloof. Dit reliëf komt immers uit de tijd van de Renaissance van de Twaalfde Eeuw, de grote breuk in de West-Europese cultuur. De Oudheid was definitief voorbij en hoewel een Karel de Grote nog had gemeend een Romeins keizer te kunnen zijn, sprak men rond het jaar 1000 van renovatio van het Romeinse keizerschap en was rond 1150 voldoende duidelijk dat die renovatie nog vér weg was.
Ineens wemelde het van de oriëntaalse thema’s in de westerse cultuur. De filosofen stortten zich bijvoorbeeld op een denker die in de Arabische wereld in de mode was geraakt, Aristoteles. Het concept van de madrassa, een als gilde georganiseerde school dus, werd overgenomen en heette universiteit. In de bouwkunst nam de Europese gotiek de spitsboog over. Enz.
De gotiek op Sicilië
Het kan dus best zijn dat een reliëf van een Sasanidisch leeuwtje door een kruisvaarder, een pelgrim of een koopman vanuit de Levant is meegenomen naar Frankrijk en dat een vroeg-gotische beeldhouwer er inspiratie aan ontleende. Hieronder is een parallel: een loepzuivere tauroktonie (d.w.z., een astrologische afbeelding uit de cultus voor de Perzisch-Romeinse god Mithras) die ik ooit fotografeerde in Monreale in Sicilië.
Natuurlijk kan dit reliëf uit Monreale zijn geïnspireerd door een antieke tauroktonie die de twaalfde-eeuwse beeldhouwer in pakweg Palermo of Syracuse had gezien. Het type afbeelding komt ook niet uit Perzië maar stamt uit het Romeinse Rijk. Het illustreert echter de openheid voor andere vormen, dus ik wil niet uitsluiten dat de maker van het Franse reliëf er eveneens plezier in beleefde een oosterse leeuw als voorbeeld te nemen. Voor wie het beter weet, staan de reageerpanelen open.
Ik weet er ook niet meer van maar vind allebei de reliëfs charmant.
En onder zijn poot vertrapt (of beschermd?) hij een ander wezen.
Overigens wordt ook beweerd (o.a. door Emile Mâle) dat veel van zulke invloeden via afbeeldingen op textiel (stoffen, tapijten, etc) het Westen bereikte.
Geen onlogische gedachte gezien het wat mobielere karakter daarvan. Plus de vraag “waar zijn alle voorbeelden gebleven” wordt zo ook wat makkelijker beantwoord.
O verrek, ja, natuurlijk, textiel. Het ligt in menige kerkschat.
(…) waar op dit reliëf een gekrulde staart zit (…)
Ik vraag me af of dat een staart is. De staart van de leeuw zelf krult tussen de achterpoten omhoog (niet echt een fier beeld, maar de reliëfmaker moest ergens naar toe met die staart). De krul boven de rug zou een zich ontplooiend (accanthus)blad kunnen zijn, want de leeuw staat op accanthusbladeren. Onder zijn linkerachterpoot lijkt hij iets te vertrappen dat een hoofd of een kop van iets is. De leeuw lijkt met zijn borst tegen de leuning van een zetel (troon) te rusten.
Middeleeuwse vorsten werden wel vaker met leeuwen vergeleken. Denk aan Richard I Leeuwenhart (1157 Oxford – 1199 Limoges) die van 1189 tot 1199 koning van Engeland was uit het Huis Plantagenet. Richard nam als kruisvaarder deel aan de Derde Kruistocht. Hij stierf bij het beleg van Limoges in Aguitanië. Zijn moeder was Eleonora van Aquitanië en zij was bij zijn dood aanwezig.
Eleonora zorgde er voor dat Richards hersenen en ingewanden werden begraven in de Abdij van Charroux in Poitou, zijn hart in de kathedraal van Rouen in Normandië en de rest van zijn lichaam werd vijf dagen na zijn overlijden bijgezet, aan de voeten van zijn vader – Henry II Plantagenet – in de Abdij van Fontevraud in Anjou.
Het wapen van Aquitanië is de gaande, aanziende leeuw. Als vertegenwoordiger van het Huis Plantagenet droeg Richard Leeuwenhart drie gaande, aanziende gouden leeuwen op een rood veld in zijn wapenschild.
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Huis_Plantagenet
Een dubbele staart is niet ondenkbaar: zie bijv. de leeuw in het wapen van Gelre.
Dat is waar. Bij mijn weten wordt naarmate de ME vorderen de leeuw in de heraldiek steeds gestyleerder afgebeeld en soms ook met een vorm van een dubbele staart. De meeste heraldici en kunstenaars hadden nog nooit een leeuw gezien en gingen af op beschrijvingen of op voorbeelden van anderen.
De Gelderse leeuw is daar een voorbeeld van, maar die is weer een paar eeuwen ouder dan de datering van het relief in kwestie. Het wapen van Gelre uit deze periode draagt helemaal geen leeuw.
Een ander opvallend ding is dat deze leeuw de staart tussen de poten draagt, wat volgens de heraldiek op ‘lafheid’ zou kunnen wijzen. Precies zo is de richting van de leeuw; die gaat naar rechts. De meeste heraldische gaande leeuwen gaan echter naar links. Dat zou kunnen betekenen dat het hier om een bastaard gaat. Zou kunnen, want ook hier zijn weer uitzonderingen.
Als geboren Achterhoeker vind ik dat hier plaatjes bij horen.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/41/Gelre_banier_Wapenboek_Bellenville.svg
Wel een lelijk beest, moet ik toegeven. Hier zijn mooiere te vinden:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wapen_van_Gelderland
Ja, dattissum. Deze Gelderse leeuw is van na 1339.
Gebeurt mij ook wel eens, Frank. Daarom maak ik eerst een documentje en plak dat in het reactieveld.
Nog eens proberen dan. Ik vind als geboren Achterhoeker dat hier plaatjes bij horen:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/41/Gelre_banier_Wapenboek_Bellenville.svg
Ja, dattissum. Van na 1339.
Maar ik vind het ook een lelijk ding. Hier zijn mooiere te vinden:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Wapen_van_Gelderland
Niet alleen vorsten, maar ook Christus werd met de leeuw vergeleken, wat voor een sculptuur in een abdij logisch is.. http://www.christipedia.nl/Artikelen/L/Leeuw geeft talloze voorbeelden, zoals het denkbeeld van koninklijke heerschappij verbonden aan Juda die de scepter houdt. (Gen. 49:10). Die scepter is mogelijk te zien in de linkervoorpoot, terwijl onder de linkerachterpoot van de leeuw een vertrapte, gehoornde duivelskop herkenbaar is. De structuur van de kroon duidt wellicht op de Drievuldigheid, maar nu begeef ik me op het gladde ijs van de overinterpretatie.
@JosHanou: Misschien niet. Een Franse cultuurhistoricus – de naam is me even ontschoten en ik heb het boek uitgeleend dus ik kan het niet even opzoeken – gaat ervan uit dat de katholieke kerk er veel aan gedaan heeft om de het heidense totemdier in Europa: de beer te vervangen door een nieuw symbool: de leeuw. Als zodanig symboliseert de leeuw het nieuwe christelijke geloof. Aldus de cultuurhistoricus. Ah ik weet het weer: Michel Pastoureau.
Goed punt!
Even hierop verder filosoferend: in zijn onderwijs aan de discipelen zegt Jezus: “Ik ben de Ware Wijnstok”. Dan zou de ‘dubbele staart’ wel eens een gestileerde wijnrank met blad kunnen zijn?
@ Rob Duijf, Jos Hanou en JL.
Mijn eerste reactie was te gaan kijken bij Mâle. Daar vond ik niets concreets over dit bas-relief. Dat de leeuw geassocieerd wordt met koningen en keizers blijkt overduidelijk uit het feit dat in bijna alle koninklijke wapens leeuwen voorkomen. Het is ook gek dat van dit bas-relief nergens te vinden is ‘waarom’ het met Perzische invloed te maken heeft. Ik ben in Fontenay ook geen verklaring tegengekomen, later ook niet op hun website.
Niet alleen in de middeleeuwen, maar ook in onze tijd wordt de leeuw geassocieerd met vorsten.
Bijvoorbeeld bij Haile Selassie, de keizer van Abessinië, het latere Ethiopië, had in zijn keizerlijk wapen 3 gekroonde leeuwen met het gezicht frontaal gericht: zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Haile_Selassie#/media/Bestand:Imperial_coat_of_arms_of_Ethiopia_(Haile_Selassie).svg
Daarnaast stichtte de man de rastafaribeweging. Zijn volgelingen beschouwden hem als Jesus, hoewel hij Ethiopisch-Orthodox wasKoptisch-christelijk was.
Toen hij op 2 november 1930 tot keizer van Ethiopië werd gekroond, kreeg hij de naam Haile Selassie, die staat voor Heilige Drievuldigheid, of Macht van de Drievuldigheid. Zijn volledige titel was indrukwekkend: ‘Zijne Keizerlijke Majesteit, Haile Selassie I, Erfzoon uit het zaad van Salomo, de Alles Overwinnende Leeuw van de stam van Jud(e)a, Koning der Koningen, Heer der Heren, Vader der Afrikanen uit het allergeliefde Ethiopië, het moederland van de zonen en dochters in diaspora, etc. Hij stond beter bekend onder de titel van Negus, door hem veranderd in Negus Negesti (Koning der Koningen). Zie:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Haile_Selassie
De man had zeker geen last van bescheidenheid.
Al met al brengt dat alles ons nog geen stap dichter bij de duiding van Jona’s afbeelding
in ‘The Survival of the Pagan Gods’ (The Mythological Tradition and Its Place in Renaissance Humanism and Art) van Jean Seznec, las ik dat in de Carolingische periode een zekere Hirenicus in een gedicht over de sterrebelden, probeert deze aan te passen aan een christelijke symboliek.
In een 9e eeuws document in de kerkelijke archieven van St. Gallen is het sterrebeeld Kreeft, Abraham geworden, Ram werd Job, en Leeuw werd Daniel.
Er kan dus sprake zijn van een astrologische context, waarin Daniel met behulp van Perzisch iconografisch materiaal, als leeuw werd afgebeeld. Zijn er meerdere soortgelijke reliefs in deze abdij, is de vraag.
Het is slechts een optie natuurlijk.
‘sterrebelden’ – ik bedoelde dus de dierenriem.
Een leeuw is het zinnebeeld van een heerser. En de bebaarde en besnorde mannenkop draagt een kroon. Ergo: het is een koning die hier verbeeld wordt. Maar welke?
Koning Salomo werd als een leeuw afgebeeld.
Dat zal hem zo maar kunnen zijn!
Over het Mithrasreliëf:
Boekillustraties werden ook veel als voorbeeld gebruikt door beeldhouwers. Het lijkt er op dat hij met een calceerpapiertje heeft gewerkt en de helft heeft weggelaten. Normaal staat de stier naar rechts, het mes dus met de zichtzijde naar de beschouwer, bloeddruppels zijn dan weergegeven als graankorrels en de staart staat met een kleine bocht recht omhoog, de pluim is dan een volle korenaar, symbolen van verrijzend leven.
Een kleine slang hoort er ook bij en staat dan voor vernieuwend leven. Ook een hond is er altijd wel bij, maar wat de betekenis daarvan is, is nog onduidelijk.
Dus dit reliëf heeft iets van ‘wat zal ik nou weer eens verzinnen’.
Of er een ‘Renaissance’ was in de twaalfde eeuw is geloof ik een beetje de vraag. Het is maar hoe je het definieert: de kunsten? architectuur? literatuur?
Maar dit kapiteel schreeuwt in ieder geval Byzantijnse invloed: het frontale, de inderdaad Oosterse modellen. Er hoeft dus geen sprake te zijn van directe Perzische invloed. Dat is in de tijd van de kruistochten natuurlijk te verwachten (ik geloof niet dat we automatisch van Sicilië hoeven uit te gaan), en er zijn nogal wat voorbeelden van.
Byzantium was voor de westerse adel rond 1150-1180 kennelijk zo leuk dat ze een tijdje later de stad gewoon maar overnamen: massatoerisme, maar dan net even anders…
Wat betreft het veronderstelde verband tussen de universiteit en de madrasa, Makdisi’s these is zeker geen gemeengoed en naar mijn idee ook niet overtuigend m.b.t. middeleeuwse universiteit in het Westen. Hij had weinig kijk op de vroege scholastiek en overschatte de organisatorische homogeniteit van de middeleeuwse universiteit.
Beste heer Lendering,
Dank u wel voor de mooie artikelen, ik geniet er van. Lang, lang geleden namelijk ben ik afgestudeerd in de geschiedwetenschap. Na mijn studie ben ik iets anders gaan doen. Door uw stukken te lezen vind ik weer iets terug van alle kennis en wetenschap, die ik door de jaren heen onherroepelijk weer vergeten ben.
Met vriendelijke groeten, Jeannette van Adrichem
Dank u wel!
Is het beest trouwens niet een Manticore? De oorsprong daarvan is inderdaad Oosters, maar ze zijn ook te vinden in Middeleeuwse bestiaria.
Ik vraag me af of de reliëfhouwer een flauwe notie had van een Manticore…
Leuk onderwerp voor een toekomstige blog: griffioenen, manticores, harpijen en dergelijke…
Ik kijk ernaar uit!