Ooit kreeg ik mail van iemand die een boek wilde schrijven over Mithras. Als hij had aangetoond dat het christendom slechts een derivaat was, zo schreef hij, had hij wraak genomen op de paters die zijn jeugd hadden verziekt.
Tja.
Als je een rekening met het christendom wil vereffenen, prima. Er valt beslist een boom over op te zetten. Maar als je dat doet, laat dan het verleden erbuiten. Wie dat benut om in het heden een punt te scoren, misbruikt het.
Dit heb ik destijds maar niet geschreven. Ik vermoedde een trauma. In plaats daarvan heb ik literatuurverwijzingen gegeven, inclusief een verwijzing naar de website van Roger Pearse. Die maakt korte metten met het misverstand dat het christendom op een of andere manier leentjebuur heeft gespeeld bij de verering van Mithras.
Zou ik de mail vandaag moeten beantwoorden, ik zou verwijzen naar de expositie in het Musée royal de Mariemont in Morlanwelz. Voor Nederlanders: dit schitterende museum, gelegen in een al even schitterend park vol zeldzame bomen, toont de fenomenale collectie van multimiljonair Raoul Waroqué, die haar in 1917 naliet aan de Belgische staat. Het dorpje Morlanwelz vindt u halverwege Bergen en Charleroi.
De Iraanse Mithra
De expositie heet Le Mystère Mithra. Uw eerste associatie was ook de mijne: wat een Dan-Brown-titel, konden ze niks aantrekkelijks verzinnen, alleen “het goud van…” is nog clichématiger. Mijn tweede associatie: akkoord. Er is dit keer wel degelijk een mysterie: de relatie tussen Mithra en Mithras. Bovendien geldt de eredienst voor Mithras als mysteriecultus. Daarover morgen meer. Vandaag: Mithra en Mithras.
De god Mithra, die garandeert dat mensen afspraken nakomen, stamt uit Iran. De eerste vermelding komt uit het Mitanni, dus Late Bronstijd. Daarin is Mithra slechts een naam. We beschikken echter ook over een zoroastrische hymne die wat meer vertelt (Yašt 15). Deze tekst gaat terug op bronnen uit de Midden-Bronstijd. Als behoeder van het koningschap kennen we Mithra ook uit de Achaimenidische koningsinscripties (zoals).
In Taq-e Bostan zien we hem op een Sasanidisch reliëf afgebeeld als beschermer van Shapur II bij zijn investituur door oppergod Ahuramazda. Deze afbeelding uit de vierde eeuw na Chr. toont hem met de stralenkrans van de zon.
De Romeinse Mithras
Vanaf de eerste eeuw v.Chr. zien we Mithra ook in het Romeinse Rijk. Ik zal de geromaniseerde god, die in het westen vooral een zonnegod was, verder Mithras noemen. U kent de reliëfs waarop hij is afgebeeld terwijl hij een stier doodt.
Zo’n tauroktonie (“stierenmoord”) is niet zomaar een afbeelding van een mythische scène, maar verbeeldt enkele sterrenbeelden. Langs de dierenriem zijn dat Stier, Tweeling, Maagd en Schorpioen; verder Raaf, Beker en Grote Hond. Soms zijn er symbolen herkenbaar van Weegschaal en Kreeft. Als u deze verzameling aan de hemel wil zien: in de winter. Middenin herkent u dan ook de Leeuw. Die ontbreekt meestal op de tauroktonie, omdat die de zomerhemel voorstelt, als de zon ofwel Mithras in de Leeuw staat en het sterrenbeeld overstraalt. Ik blogde er al eens over. Het reliëf toont dus geen mythe, maar midzomer.
De mythe is, als we dit in overweging nemen, geen eeuwenoude, als het ware natuurlijk gegroeide, oorspronkelijk Iraanse vertelling. Eerst was er de tauroktonie en toen die astrologische afbeelding er eenmaal was, heeft iemand (in Anatolië? Italië?) er een verhaal bij bedacht. Daarin zitten wat Perzische elementen, maar slechts mondjesmaat. Wie die bedenker was, wat hem of haar inspireerde, of het een Anatoliër of een Romein was, wanneer deze profeet leefde: dát is het mysterie.
Moderne mythografie
De afbeelding was er dus, om zo te zeggen, eerder dan de mythe. Er kunnen andere mythen zijn geweest om dezelfde afbeelding te verklaren. Er moet grote variatie zijn geweest. Anders dan bij bijvoorbeeld Isis of Adonis beschikken we niet over een tekst waarin “de” Mithrasmythe valt te lezen. Die bestond niet. Ik weet ook niet of een consistent verhaal en een doctrine voor de ingewijden belangrijk waren. De rituelen en de maaltijden zullen betekenisvoller zijn geweest.
De expositie in Morlanwelz biedt desondanks een vertelling, gepresenteerd in een aantrekkelijk filmpje. Om toch iets van de mythe te reconstrueren, doen moderne onderzoekers in wezen hetzelfde als de Mithrasvereerders: ze hebben afbeeldingen en bedenken er een verhaal bij. De tauroktonie-reliëfs zijn namelijk vrijwel altijd voorzien van nevenscènes met andere delen van de Mithrasmythologieën. In totaal kennen we bijna vijftig taferelen. Sommige komen vaak voor en in combinatie met steeds dezelfde andere scènes. Dit zal de door veel gelovigen gedeelde kern-mythe zijn. Andere taferelen zijn uniek en duiden op lokale varianten.
Hoewel het beeldmateriaal vergelijkbaar is met een stripverhaal zonder tekstballonnen of duidelijke volgorde, kunnen wetenschappers een en ander combineren en zo iets van een mythologie reconstrueren. Dit is niet per se ongecontroleerde speculatie. Andere antieke mythen tonen de patronen die men destijds geloofwaardig vond en dat biedt een controlemogelijkheid. Uit de catalogus leid ik af dat de mythe, zoals getoond in het filmpje, een reconstructie is door de Spaanse historicus Jaime Alvar Ezquerra en zijn Franse collega Laurent Bricault.
De mythe
De gereconstrueerde mythe begint met de chaos die is ontstaan nadat de oude zonnegod Helius zijn wagen heeft uitgeleend aan zijn onhandige zoon Phaëton, die met wagen en al is neergestort. De aarde is verschroeid en onvruchtbaar en de banen van de sterren zijn verstoord. The time is out of joint. Om het universum weer in rechte banen te leiden, is, zoals in veel mythen, een jonge god nodig.
Mithras wordt geboren uit een rots. Zijn eerste daad is dat hij een pijl afschiet die een andere rots raakt, waar vervolgens water uit komt stromen. De aarde kan weer vrucht voortbrengen. Sommige afbeeldingen tonen dan ook een oogstende Mithras. Twee herders, Cautes en Cautopates, scharen zich aan Mithras’ zijde. Samen vormen ze zonsopgang, de glorieuze zon, en de zonsondergang. Nu is ook het tijdverloop weer hersteld.
Wat nog ontbreekt, is levenskracht. Die keert terug doordat Mithras een kosmische stier vangt en doodt. Als hij dat heeft gedaan, daalt een raaf neer, die hem namens de goden opdraagt de geslachte stier te offeren. Het wegstromende bloed bevrucht de aarde en er ontspruit graan uit de staart van het dier. Bijna steeds is afgebeeld dat een schorpioen de levenskracht uit de penis van de stier wegzuigt; ook zien we vaak dat een hond en een slang het bloed opdrinken. De wereld hervitaliseert.
Nu ontstaat een conflict tussen de onachtzame oude zonnegod, die Phaëton de problemen heeft laten maken, en de redder van de schepping. Mithras zegeviert en de twee goden verzoenen zich. De een zal verder verering krijgen als de zon die onze aardschijf beschijnt, de ander is de kosmische zonnegod, heerser van het hele universum.
Een feestmaal vormt het einde van de cyclus – en een feestmaal is wat de gelovigen samen kwamen gebruiken. De expositie toont allerlei eetgerei en informeert zelfs over wat men zoal verorberde.
Tot slot
Er is weleens geopperd dat de wederopstanding van Mithras het model zou zijn geweest van het christendom. U heeft al gemerkt: zoals oudheidkundigen de mythe reconstrueren, was er helemaal geen verrijzenis. Wie wraak wil nemen op de paters die z’n jeugd hebben verpest, kan de Mithrascultus beter laten wat ze is. En liever nog: moet het verleden niet als arsenaal benutten.
Eigenlijk zou ik het negeren, omdat het afleidt van het eigenlijk onderwerp. Maar je schrijft het zelf twee keer, dus blijkbaar acht je het van belang.
“En liever nog: moet het verleden niet als arsenaal benutten.”
Och, mensen en ook wetenschappers doen om de gekste reden onderzoek. Wat telt is het resultaat. Bij deze aspirant boekenschrijver is er niet veel hoop. Hij doet precies wat vele paters ook doen: argumenteren voor een conclusie die van te voren vast staat. Daarom heb ik ooit geleerd om onderzoeksvragen op een open wijze te formuleren.
Het psychologische aspect van het wraakmotief vind ik nog het interessantst. Ik kan er namelijk niet bij hoe “het christendom is een derivaat” een wraak op nare paters kan opleveren. Want ik kan nu al zeggen dat die nare paters er volstrekt niet van onder de indruk zullen zijn, zelfs niet als dat bewijs geleverd zou kunnen worden.
Minder interessant vind ik het resultaat van googelen op “christianity derived from mithras”. Het enige dat dat oplevert is iets wat ik al jaren weet: ongelovigen zijn net zo (ir)rationeel en (anti)wetenschappelijk als gelovigen.
Interessant, helder en leerzaam.
@ JL: Dank je wel, ben benieuwd naar morgen
Wetende hoe diep en pijnlijk trauma’s kunnen zijn als die, veroorzaakt door religieuze fanatici, vind ik het niet kies iemand die een boek wil schrijven over Mithras en daarmee iets van zijn waardigheid als mens terug wil veroveren, zo te kijk te zetten.
Wij weten helemaal niet of dat project met enige ironie aangekondigd was of hoe dat boek eruit gezien zou hebben en of het aan wetenschappelijke criteria voldaan zou hebben. En of het er eigenlijk wel van gekomen zou zijn. De zoektocht, het uitpuzzelen, kortom het proces zelf, is meestal het belangrijkste.
Ik had deze persoon dat van harte gegund.
Niet als je met historische onwaarheden aan komt zetten. Die zoektocht is meer iets voor een roman. Het is een genre op zich, romans over een strenggelovige jeugd.
Die zoektocht is niet per definitie aan een bepaalde vorm gebonden.
We weten niet of de persoon in kwestie met historische onwaarheden zou zijn aangekomen. We weten niets van zijn intelligentie en integriteit. Die zou ik niet op voorhand willen onderschatten.
Je hebt zeker een punt. Ik herkende het trauma en om die reden heb ik destijds – het speelt ruim tien jaar geleden – een vriendelijk antwoord gegeven.
Het was echter duidelijk dat de man het verleden wilde misvormen. Dat is, gegeven onze beperkte kenvermogens en de schaarse data, moeilijk te vermijden, maar als het opzet is, trek ik een streep.
En tot slot: het verleden is nuttig om ons eigen gelijk te relativeren. “Ze” deden destijds dingen anders en waren toch niet stapelgek. Ik denk dat het niet zinvol is het verleden te gebruiken om je eigen gelijk te onderbouwen.
Als iemand het verleden, of althans het diepe verleden, wil benutten voor polemiek in het heden, weet je zeker dat geschiedvervalsing is beoogd. Dat gebeurt veel te vaak. Om te verhinderen dat het genormaliseerd wordt, moeten we het blijven benoemen.
Ik denk inderdaad niet dat het zin heeft, zelfs als authoriteit, iemand te behoeden voor een vergeefse wraak jegens demonen uit zijn jeugd door diep in de historie te graven. Zelfs al blijven de snoodaards buiten schot van de mythologische boogscheut en is de wetenschap niet gebaat bij rancune, wie weet waar een mens zijn katharsis vindt.
Terzijde: mocht men in mijn professionele sfeer zo kwistig zijn met hyperlinks in een toelichtende tekst, er zou minder en beter gedocumenteerd worden.
Het komt wel ergens vandaan, vroeg-christelijke auteurs suggereerden wel dat de (rituelen van de) Mithras-cultus door de duivel of duivels waren ingegeven om de christenen te ondermijnen. (Justinus Martyr, Tertulianus, Hiëronymus).