Tom Holland, daar had ik het al een tijdje niet over gehad. Ik was begonnen met een reeks waarin ik zijn boek Dominion gebruikte om uit te leggen wat een historicus doet en waarom Holland geen historicus is. Door het ziekbed van mijn moeder is die reeks onderbroken, maar het kan geen kwaad haar te hernemen. Teveel mensen denken dat geschiedenis zoiets is als wat verhalen bij elkaar plaatsen. Het is echter een wetenschap. Er zijn dus kwaliteitseisen.
Begrijp me niet verkeerd: ik zal Holland het schrijven niet verbieden. Maar hij moet niet voorwenden dat het geschiedenis is. Hoe je het métier wel moet noemen, dat weet ik ook niet. Zijn verhalen zijn in elk geval geromantiseerd, want hij construeert feiten door weg te laten wat hem niet bevalt en kleedt zijn gegevens regelmatig aan met bewijsbaar onjuiste gegevens. Bovendien zijn Hollands verhalen ideologisch vooringenomen. Net als in Persian Fire (waarin hij het negentiende-eeuwse frame van een unieke door oosterse horden bedreigde Griekse cultuur nieuw leven inblies) is ook in Dominion de oosterling opnieuw De Vijand. Perzen, Arabieren, moslims – het is allemaal één pot nat. Daar staat dan de pluriformiteit van de westerse wereld tegenover. Hollands Oosten is een exotisch collectief, Hollands Westen is genuanceerd en individualistisch. Noem het wat je wil maar noem het géén geschiedenis.
The Western Mind
Tot zover waren we gekomen. Vandaag behandel ik Hollands eigenlijke stelling, dat het christendom “the western mind” (wat dat ook moge wezen) heeft gevormd. Ik weet niet goed wat ik daarmee moet. Eén simpele constatering is dat de claim dat het christendom de moderne cultuur heeft helpen vormen, neerkomt op het intrappen van een wagenwijd openstaande deur. Ik geloof althans niet dat iemand het tegendeel ooit heeft beweerd.
Maar er is een wezenlijker punt. Uiteraard gaat er van verleden samenlevingen vormende werking uit. Mijn favoriete voorbeeld is het agrarische ritme, dat zinvol was in een agrarische samenleving, bij ons contraproductief is, maar dat we toch voorzetten. Zulke invloeden volgen we in principe gedachteloos; doen we dat niet, dan is dat een keuze en een breuk met de maatschappelijke conventie. (Probeer als nachtmens eens uw kantoortijden aan te passen aan uw biologische klok. Kleine kans op succes.) De hamvraag is nu hoe Holland vaststelt dat het christendom zo’n vormende werking uitoefent.
Wat moet worden bewezen
Het antwoord is dat Holland het niet vaststelt maar het aanneemt. En dat hij het vervolgens illustreert met voorbeelden. Het probleem is natuurlijk dat voorbeelden alleen iets illustreren maar nooit iets bewijzen. Voor elk voorbeeld bestaat immers een tegenvoorbeeld. We hebben wezenskenmerken nodig. Holland moet dus
- een wezenskenmerk identificeren dat aanwezig is bij zowel de vormer als het gevormde, dus in zowel het antieke christendom als onze cultuur;
- aantonen dat deze factor uitsluitend in het christendom is ontstaan;
- aantonen dat het daarna aanwezig was in alle daarop voortbouwende culturen;
- bewijzen dat deze factor(en) aanwezig zijn gebleven, generatie na generatie.
Voor wat betreft het eerste: ik denk dat het radicale gelijkheidsideaal dat we bij Paulus vinden, voldoet; als Holland alleen hierover had geschreven, zou Dominion een goed boek hebben kunnen zijn. Wat betreft het vierde punt: laten we doen alsof Hollands catalogus van voorwaarden voldoende is.
Het probleem zit bij punt twee: Holland haalt er allerlei zaken bij en presenteert daarmee als christelijk erfgoed wat in feite voorrabbijns jodendom is. Als het gaat om martelaarschap, gaat het om Grieks erfgoed. Het ontbreekt Holland dus aan conceptuele scherpte.
Het Oosten
En dan is er punt drie: als er van het antieke christendom een vormende werking is uitgegaan, is die werking er op alle latere christendommen. Dan komt de vraag op waarom Holland geen voorbeelden geeft uit de wereld van het Griekse of het oosterse christendom. Wie abolitionisme en woke-denken wil herleiden tot Paulus, zal moeten verklaren waarom in het Oosten dit soort gedachtengoed niet dezelfde resultaten heeft gehad.
Ik kan niet in Hollands hoofd kijken. Ik heb echter wel een vermoeden wat daarin rond gaat. Hij is niet geïnteresseerd in het Oosten. Dat is voor hem, zoals gezegd, een exotisch collectief, ontdaan van individualisme, een handige achtergrond voor een glorieus verhaal over het Westen. De oosterse kerken behoren tot het irrelevante Oosten, net zoals het onderscheid tussen christelijk of voorrabbijns joods. Dit is wat je krijgt als je feiten vrijuit construeert, negerend wat je niet schikt.
We hebben niet voor niets wetenschap
Tot slot: ik pleit dus voor een genuanceerdere benadering van het Oosten en voor het niet wegmoffelen van feiten. Dat is geen “weg met ons!”-houding ten opzichte van de Europese cultuur. Europa mag trots zijn op een Newton of een Winckelmann. Maar een discussie over cultuur en de vormende werking die het christendom (of – ander voorbeeld – de klassieke cultuur) uitoefent op de huidige wereld, moet je niet voeren zonder de sociale wetenschappen. We hebben niet voor niets wetenschap.
Nogmaals: ik wil publicaties als Hollands Dominion niet verbieden. Maar het is geen wetenschap en dus ook geen geschiedenis.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
“Mijn favoriete voorbeeld is het agrarische ritme, dat zinvol was in een agrarische samenleving, bij ons contraproductief is,”
Mijn persoonlijke favoriet is het “QWERTY” toetsenbord, waar ik momenteel dit bericht op typ.
Het is ontworpen om zo onhandig mogelijk te zijn (weliswaar voor de Engelse taal, maar dat geldt grotendeels ook voor het Nederlands), door de veelgebruikte letters uit elkaar te plaatsen. Dit vertraagt het typen.
Oorspronkelijk werd dit ontworpen in het tijdperk van de typmachine, die bij te hoge typ-snelheden vast kwam te zitten.
Nu – in onze grotendeels digitale typwereld – werkt deze trage lay-out dus feitelijk averechts, maar toch houden we hem uit traditie aan!
Er… Het idee dat QWERTY ontworpen was om de typesnelheid te verlagen is een mythe.
Werkelijk?
Ik meen dat toch ergens gelezen te hebben…
“Contrary to popular belief, the QWERTY layout was not designed to slow the typist down,[4] but rather to speed up typing. Indeed, there is evidence that, aside from the issue of jamming, placing often-used keys farther apart increases typing speed, because it encourages alternation between the hands.” (bron: engelstalig wikipedia-artikel: https://en.wikipedia.org/wiki/QWERTY#Properties)
Het is wel degelijk zo dat de lay-out van de letters mede is veroorzaakt door de wens het in-elkaar-haken van letters op het toetsenbord van de typemachine te voorkomen. Tegelijkertijd is de lay-out ook zodanig aangepast dat de snelheid juist omhoog ging, door vaak-opeenvolgende letters in woorden verder uit elkaar te plaatsen.
Maar het punt van Jeroen blijft overeind: het qwerty toetsenbord is ontworpen voor de schrijfmachine en niet voor de telefoon.
Mooi om deze reflectie te lezen. Ik steek er veel van op. Ook zal ik daarom het boek van Holland niet kopen. Heb je een goed alternatief voor dit werk? Ik ben nl. wel geïnteresseerd in dit soort boeken.
“het intrappen van een wagenwijd openstaande deur”
Dat schreef ik ook al op de blog van Tim O’Neill, die wel enthousiast is over het boek. Dus ter contrast:
https://historyforatheists.com/2020/01/tom-holland-dominion/
Werkelijk, ik begrijp zulk enthousiasme niet. Nederland is ergens in de achtste eeuw gekerstend (niet zeuren aub als ik er een tikkie naast zit, irrelevant voor mijn argument). De ontkerstening zette in de jaren 1960 door. Dat is dus tien tot twaalf eeuwen waarin het christendom in al zijn variaties het Nederlands denken bepaalde. Hoe kan mijn westerse geest daar niet door beïnvloed zijn? Je kunt net zo goed op de voorkant van de landelijke kranten het nieuws verkondigen dat water nat is.
Bovenstaande geldt wat mij betreft ook voor de vraag of het gelijkheidsideaal linea recta op Paulus gaat. Mijns inziens is de benadering die JonaL beschrijft nog steeds niet genoeg om een goed boek op te leveren. Het fundamentele probleem is namelijk de vraag die Holland stelt. Het staat op de kaft: “Hoe vormde het christendom de westerse geest?” Deze vraag is vooringenomen – de Engelse term “loaded question” beschrijft het probleem beter.
De juiste vraag was geweest: “In welke opzichten heeft het christendom de westerse geest gevormd en in welke opzichten niet?” Lang geleden, in mijn studietijd, was het eerstejaarsstof om te leren dat onderzoeksvragen open dienen te zijn. Zo’n boek was ik waarschijnlijk gaan lezen; dan had ik Holland’s overige fouten wel voor lief genomen.
Na lezing van Tim O’Neill’s recensie was me al duidelijk dat Holland zich hier
https://www.scribbr.nl/starten-met-je-scriptie/type-onderzoeksvragen/
niet veel van heeft aangetrokken.
Volgens mij heeft JonaL voor dit soort schrijfsels de term kwakwetenschap uitgevonden.
Bedankt voor de link, ook al ging het me iets te lang door om alles te lezen. Ik krijg de indruk dat O’Neill er iets anders in staat: zijn doel lijkt te zijn om atheïsten (of anti-theisten) bij wie christenen echt niets goed kunnen doen, te ontmaskeren. En het ziet er inderdaad naar uit dat dat boek van Holland voornamelijk gebaseerd is op klassieke teksten. En dan is het van belang om tussen de regels door te kunnen lezen om te zien wat erachter zit, waar Jona terecht op wijst. Ik vraag me wel af hoe Holland op al deze kritiek zou reageren.
Vermoedelijk reageert hij niet. Toen “Persian Fire” in het Nederlands werd vertaald, heeft zijn Nederlandse uitgever hem een lijst met errata gestuurd, merendeels onschuldige verbeteringen van de soort die je in een vloek en een zucht hebt gecorrigeerd. Geen grote tekstverbeteringen dus. Hij heeft niets veranderd.
Ik denk verder dat het Angelsaksische onderscheid tussen science en scholarship een enorme blokkade vormt. Britten en Amerikanen die geen historici zijn, begrijpen maar met moeite dat geschiedvorsing een wetenschap kan zijn. Men beschouwt het als literair genre, niet als een vak waar kwaliteitseisen bestaan. Grote kans dat Holland, die beter schrijft dan analyseert, de aard van de problematiek niet begrijpen kan.
Daar zit wat in. En geschiedenis zien als literair genre heeft als voordeel dat de boeken van Engelse geschiedschrijvers vaak lezen als een trein. En dat zal, samen met de Nederlandse fixatie op alles wat van de overkant van de zee komt, ook wel verklaren dat die boeken hier zo vaak goed verkopen.
In vertaling vallen die boeken vaak behoorlijk tegen, qua leesbaarheid. Stroever, krampachtiger. Vertalers maken ook rare fouten. De Nederlandse vertaling van de Churchill-biografie van Andrew Roberts (die ik vorig jaar als verjaarscadeau kreeg) geeft het tweede deel van het boek, dat voornamelijk over Churchill’s premierschap in de 2e Wereldoorlog gaat, als ‘Het Proces’.? In het originele Engels staat er natuurlijk ‘The Trial’, in de zin van ‘De Beproeving’. Merkt zo’n vertaalredactie dan helemaal niets?
Ook ben ik wel eens ergens tegengekomen ‘het Franse populaire front’. Had dan niemand in de gaten dat we daar in het Nederlands ‘Volksfront’ voor gebruiken?
Eigenlijk kan ik alleen de Nederlandse vertaling van Sleepwalkers van Christopher Clark geslaagd noemen.
Hebben ze geen navolging in het Nederlands met boeken als De Bourgondiërs (Bart Van Loo) of de werken van Johan Op de Beeck over Napoleon, de Belgische Revolutie, Leopold II…? Dat zijn toch ook geen historici, maar vertellers. Populaire boeken die vlot lezen, aangename podcasts, lezingen en TV-optredens… maar ik vraag me af in welke valkuilen zij allemaal trappen. Het is de schuld van de MB dat ik niet zo enthousiast ben als vroeger wanneer ik zo’n boek in mijn schoentje vind.
Het is ook niet al ellende uit de angelsaksische wereld. Adrian Goldsworthy, om iemand te noemen.
De boeken over de Bourgondiërs (van Loo) en over Leopold II (op de Beeck) heb ik ook. Inderdaad heel goed geschreven, maar ook historisch goed. Dat is geen contradictie. Leopold II had iets met een publieke dame Cleo, en Leopold werd in de socialistische pers voortaan Cleopold genoemd, is dat geen leuk detail?
Het één hoeft het ander inderdaad niet uit te sluiten. Dan wil ik nog wel even Nobel streven van Frits van Oostrom noemen als voorbeeld van iemand die een goede historicus en een goede schrijver is.
Een prachtboek ja.
Ben ik toch wel net een boek van Adrian Goldsworthy aan het lezen! Philippus en Alexander. Ik begrijp alleen niet waarom men voor de Latijnse schrijfwijze heeft gekozen in een boek dat vooral over de Griekse oudheid gaat.
Ik vind het ook erg jammer, maar het is me ook geen crisis waard.
https://mainzerbeobachter.com/2011/10/26/homerus-homeros/
Ik weet al niet (meer) wat ‘Het Westen’ is. Dat geldt ook voor ‘The Western Mind’ of ‘The Mind’ as such. Verder weet ik ook niet precies wat ‘Het Christendom’ is – is dat een vergaarbak van Katholicisme, Lutheranisme, Protestantisme, Orthodox Crhistendom, enz. enz.? Welke lading dekken deze termen eigenlijk nog? Daar komt nog bij dat geen twee christenen hetzelfde zijn. Ik denk dat het zinvoller is te kijken welke ideeën mensen erop na houden. Dan blijkt dat de ene christen een fanatieke ‘kapitalist’ is en de ander een doorgewinterde ‘socialist’. Wat zegt de term christen dan nog?
Na het lezen van een artikel over de portugese politicoloog Bruno Macaes (in De Groene), waarin hij stelt dat de Amerikaanse politiek zich afspeelt in een dimensie van verhalen en symbolen (en niet per se van feiten), weet ik ook niet meer wat Amerika is.
Ik denk niet dat ik een boek ga lezen dat meer vragen oproept dan het beantwoordt.
.
Wat zegt de term christen nog… Iemand die in de bijbel gelooft? Dat hebben ze in ieder geval gemeen.
En wat Amerika betreft, dat land bestaat niet echt.
(Het Goede Doel.)
Charles Freeman, “Awakening”, p. 718: “Christianity was, in short, only one element of the development of European thought in the Middle Ages. Its impact was weakened by the sheer variety of ways in which it was given expression”. Er is veel propaganda over dit onderwerp.
Als de claim dat het christendom de moderne cultuur heeft helpen vormen, neerkomt op het intrappen van een wagenwijd openstaande deur (JL), dan kunnen we er met Holland simpelweg van uitgaan en na lezing rustig gaan slapen in ons agrarisch ritme.
Om dan wakker geschud te worden door FrankB die de terechte vraag stelt: in welke opzichten heeft het christendom de westerse geest gevormd en (vooral ook) in welke opzichten niet?”
Dan blijft nog het probleem over van de vaagheid van die termen, zoals in de discussie al is aangegeven. En moeten we wachten op een beperkter, maar interessant en leuk boek over het gelijkheidsideaal van Paulus tot nu. Van diverse deskundige schrijvers met Jona als meeschrijvende redacteur.
Ik ben geinteresseerd en ga het kopen!
FrankB heeft gelijk: veel interessanter is te kijken in welke opzichten welke vormende cultuur ons hoe heeft gevormd. Dat betekent dus, zoals ik al schreef, dat je de sociale wetenschappen in moet en dat brengt je naar het structurationisme.
https://mainzerbeobachter.com/2020/01/13/mom-structuur-en-cultuur/
Men kan ook mijn “Vergeten erfenis” lezen.
https://mainzerbeobachter.com/mijn-boeken/vergeten-erfenis-oosterse-wortels-van-de-westerse-cultuur/
Vergeten erfenis, ja, boeiend met z,n bespreking van “structurerende elementen” wo. het gelijkheidsideaal waar ook islamitische invloed besproken wordt, ik las het toevallig onlangs
Niet eens vertaald in het Turks? 🙂
Zo’n boek over de invloed van het gelijkheidsideaal van Paulus op de moderne waarde gelijkheid lijkt me ook wel interessant, maar een vrijwel onmogelijke klus. Zelfs als je de contemporaine invloed van A op het handelen van B wilt bepalen heb je niet veel beter dan een intelligent staren door de oogharen en dan een paar verstandige dingen proberen te zeggen.
Wat niet wegneemt dat een boek over een zo beperkte, dus hanteerbare vraag beste interessant kan zijn, ok al voldoet het niet aan de vier criteria van JL. Zijn er voorbeelden van analyses die een periode van 2000 jaar bestrijken en die daar wel aan voldoen?
De vraag van FrankB, in hoeverre heeft… lijkt me dan ook alleen maar impressionistisch te beantwoorden. Wat best interessant kan zijn, maar niet voldoend aan de 4 critaria
W.F. Hermans stelde eens dat “de waarheid van de historicus in vergelijking met die van de natuurkundige niet veel meer is dan een fabel, een mythe of het waansysteem van een paranoialijder”.
Hoeveel kwaliteitseisen je er ook voor verzint, geschiedkunde is niet bepaald een exacte wetenschap.
Dat is ook niet erg. De claim is niet dat geschiedwetenschap even exact is als natuurkunde. Je kunt zeggen dat de ene visie op het verleden de feiten beter beschrijft dan de andere. Een professionele opleiding is geen garantie dat je het volmaakt doet, zelfs niet dat je het goed doet binnen de voor de geschiedvorsing bestaande beperkingen; het maakt je echter wel alert op voetangels en klemmen.
Holland zou, als hij beter geschoold was geweest, hebben geleerd dat een claim dat van iets een vormende werking uitgaat, betekent dat die werking zichtbaar moet zijn bij alles wat gevormd wordt. In dit geval: hij zou hebben herkend dat de vormende werking van het christendom op andere samenlevingen dan de westerse hetzelfde effect zou hebben behoren te hebben.
Ook zou hij hebben herkend dat hij aan het christendom toeschrijft wat joods is. En hij zou hebben geleerd dat je geen informatie mag weglaten die je niet uitkomt.
Stripschrijver Alan Moore (Watchmen) zei ooit: “Wat is geschiedenis nou meer dan fictie die klopt met de feiten?”
Ik denk dat het interessanter is om te zeggen dat geschiedenis geen empirische wetenschap is. Je kunt geen experimenten doen om een historische gebeurtenis exact te herscheppen. Wat dat betreft zit geschiedenis in dezelfde hoek als evolutie-leer of historische taalkunde. Je kunt wel experimenten uitvoeren om te kijken hoe evolutie werkt, maar vaststellen hoe de evolutie van een bepaalde soort of familie zich heeft ontwikkeld is alleen mogelijk door data te interpreteren, niet door die evolutie in een experiment opnieuw te laten plaatsvinden.
Het gaat altijd om data interpretatie. Van grote invloed is dus wat voor data beschikbaar zijn. In een experiment kun je de dynamiek observeren, en daardoor iets concluderen over het onderliggende mechanisme. Maar als je te weinig data hebt, en/of geen goede theorie, dan wordt het moeilijk. Zie de replicatiecrisis in de psychologie, die is het resultaat van inadequate theorievorming; men doet wel experimenten, maar weet niet wat de relevante variabelen zijn, dus dan weet je ook niet welke data je voor de interpretatie nodig hebt. Daar komt bij dat de theorie politiek correct moet zijn, dat helpt ook niet. Wat betreft evolutie: de DNA volgorde komt overeen met de volgorde in de tijd zoals die door de geologie wordt bepaald; de correlatie tussen DNA en geologie is een sterke aanwijzing. En genetische isolatie (bv op Madagaskar) levert vreemde dieren op die nergens anders voorkomen, ook dat klopt. Bv Tiktalik is beroemd: op een bepaald “moment” ontstonden er dieren met draaibare nekwervels, wat vissen dus niet hebben, maar wijzelf wel. Men zocht een aardlaag van de juiste leeftijd die aan het oppervlak lag, en dat bleek in Alaska het geval te zijn. En ja hoor, Tiktalik werd daar gevonden. Dus bij elkaar is dit erg sterk bewijs voor evolutie. Ik zie in ieder geval geen redelijke twijfel daarover. Onredelijke twijfel is er wel.
Dat is dus precies wat ik bedoel: het is interpretatie van data. Wel degelijk wetenschap, maar niet in een experiment herhaalbaar.
Kosmologie is trouwens nog zo’n wetenschap, wel een exacte wetenschap, maar geen empirische (of er moet iemand opstaan die kan aantonen ooit in een laboratorium een universum te hebben geschapen).
Ja, kosmologie is ook data poor.
Nog een voorbeeld: https://www.slo.nl/thema/meer/kansengelijkheid/
Daar staat dus dat het schoolsucces van een leerling niet zou mogen afhangen van het inkomen of opleidingsniveau van de ouders. Maar als de ouders een lage opleiding hebben dan krijgen de kinderen dat meestal ook, en het is duidelijk waarom. Maar op de slo website wordt gewoon beweerd dat niet zou mogen, zonder enige verklaring. Het is ook het woord “afhangen”; het is een correlatie, maar men maakt er meteen een oorzaak van. Te weinig kennis van statistiek en dan maar wat beweren. Dat is het probleem in psychologie en onderwijskunde, etc.
Voor de laatste paar eeuwen zijn er meestal wel archieven, waardoor politieke processen goed te analyseren zijn. Voor de Middeleeuwen zijn er chronisten en akten etc. Dus om nu te zeggen dat elke geschiedschrijving een fabel is, dat lijkt mij overdreven.
‘Geschiedenis is de leugen waar algemeen overeenstemming over bestaat’. (‘History is the lie commonly agreed upon’). Ook een leuke.
Dit soort tegeltjeswijsheden zijn wel amusant, maar uiteindelijk moet er toch geschiedenis geschreven worden hè…🙄
Toegeschreven aan Voltaire, een variant ervan (‘geschiedenis is een stel leugens waarover algemene overeenstemming bestaat’) aan Napoleon.
En het is altijd weer complexer: https://quoteinvestigator.com/2016/07/05/fable/
Ik zal, met al deze kennis, nog eens “Jezus en de wereld in die dagen” van Thomas Cahill lezen. Vergelijkbaar opzet: de auteur stelt de vraag of en hoe Jezus van betekenis was en is. Het boek begint in elk geval met het citaat “Ook het christendom is…een vorm van jodendom.”