Voor mij, ga ik u eens lekker inwrijven, gaan de deuren open die voor u onlangs gesloten werden. Een kleine twee weken geleden, op de eerste dag waarop de musea geen publiek meer mochten ontvangen, mocht ik rondwandelen door het Thermenmuseum in Heerlen. Het was verder verlaten, afgezien van conservator Karen Jeneson en mijn geliefde, die wilde genieten van een stil museum.
Privileges verplichten, dus binnenkort doe ik verslag van de laatste fase bij de vernieuwing van dat mooie museum. Het zal het eerste stukje zijn als de groepsblog online gaat. Ik mik op donderdag.
Maar eerst: een van de beroemdste archeologische vondsten uit Nederland. Niet het badhuis zelf, maar het kruikje hierboven.
Kwade geesten
In de beekdalen rond Heerlen wordt fijne klei gewonnen die na het bakken een mooie geelwitte tint houdt. Om die reden groeide het stadje uit tot een belangrijk centrum voor de pottenbakkersnijverheid. Archeologen hebben ruim veertig ovens gevonden en talloze potten, kruiken, bekers. Het bovenstaande wijnkruikje is uniek omdat het – en dit is zeldzaam – is voorzien van inscripties, die bekendstaan als EDCS-09500063. De vermoedelijk belangrijkste luidt
ABCDEFGHKLMNOPQESRVX
Alfabetten hadden destijds een nuttige functie: ze weerden kwade geesten af. De onregelmatigheden maakten ze extra effectief omdat de geesten erdoor in verwarring raakten. Althans, dat is een gebruikelijke interpretatie. (Vergelijk eventueel de dakpan hier en het eerder dit jaar gevonden vloektablet uit Tongeren.)
Lucius en Amaka
Maar er is meer, zoals het zinnetje dat het wijnkruikje personaliseerde, onverkoopbaar maakte en beroemd heeft gemaakt:
LVCIVS AMAKA FIICIT FIIRIINIVS LIIGONAM
De dubbele I is een gangbare manier om de E te spellen. In onze spelling zou het zijn:
LUCIUS AMAKA FECIT FERENIUS LEGONAM
De Fereniër Lucius maakte deze kruik voor Amaka.
Lucius was pottenbakker, zoveel is duidelijk. En Ferene (of Feresne, of Feresnes) lag ten noorden van Maastricht. Maar wat zouden we graag weten wie die Amaka was! Ze was in elk geval geen godin; Amaka is een persoonsnaam, die verder alleen bekend is uit het Rijnland. Lucius heeft meer op de kruik geschreven.
LVCIVS P DIKTVS MIITCIVS ILI FIICIT IN OFICINA
Lucius, ook wel Metcius genaamd, maakt dit voor haar in zijn pottenbakkerij.
(We hebben geen idee wat de P betekent.)
LVCIVS FIIRIINIO D(EO) B(ONO) ET P[…] DIKO
Ik, Lucius, wijd dit aan de goede god van Ferene en aan P…
Ziekte of liefde
Deze zinnetjes brengen ons niet veel verder. Wat we al met al weten is dat ene Lucius, ook bekend als Metcius en afkomstig uit Ferene, een kwaadafwerende kruik maakte voor Amaka en opdroeg aan de goede god van zijn woonplaats. Misschien was Amaka Lucius’ zieke dochter? Of was het zijn echtgenote?
Of – heel romantisch – maakte Lucius deze kruik en droeg hij hem op aan de godheid om Amaka’s hart te veroveren? De kwaadafwerende spreuk suggereert iets anders, maar het is te romantisch om niet te overwegen en zeker denkbaar. En dan is dit, zoals het Thermenmuseum schrijft, het eerste liefdesverhaal uit de Lage Landen.
***
Het Thermenmuseum gaat binnenkort weer open. Dit was het 381e voorwerp in mijn reeks museumstukken.
Leuk stukje! Welterusten.
Bestond Metz al onder zijn hedendaagse benaming in de tijd van Lucius?
De stad heette toen Divodorum Mediomatricorum, “Het Divodurum van de Mediomatrices”.
Een bijzonder, informatief en leuk museum. Een van mijn ‘lievelings’.
Als we weer op pad mogen, 🚞 ga ik…….
Wat een leuk blog. Bijzonder wat zo’n kruik vertelt ( en geheimhoudt)
Ja hè.
Mag ik wat twijfels uiten over de manier waarop de inscriptie(s) worden weergegeven in de epigrafische databank ‘Claus / Slaby’?
Alleen de bovenste inscriptie is gegeven, niet de twee daaronder.
Het alfabet wijkt af van hoe Bogaers die in een publicatie in 1971 heeft gegeven.
Bogaers, J.E. 1971. ‘Latijn van Lucius’ In: Het Land van Herle nr. 21, p. 11-21.
https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/26488/26488.PDF
Bogaers geeft geen ‘E’ na de ‘Q’, ‘R’ en ‘S’ in normale volgorde, na de ‘S’ ook een ‘T’ en geen ‘YZ’ op het eind, dus zo:
ABCDEFGHKLMNOPQRSTVX
Volgens Bogaers’ natekening is er dus weinig afwijkend aan de volgorde. Werkt dus waarschijnlijk niet erg goed om kwade geesten in verwarring te brengen 😉
Even los van deze vaas kennen we bij mijn weten slechts één bron voor de plaatsnaam ‘Feresne’, namelijk de Peutingerkaart (13e eeuwse kopie van een vermeend Romeins origineel).
Daar staat de naam weergegeven als ‘Feresne’. Naar mijn idee is het nogal bijzonder dat onze Lucius nu juist de ‘s’ uit de naam zou hebben weggelaten. En dat zelfs twee keer.
Feresne op de Peutingerkaart is niet de nominatief van de plaatsnaam en bovendien is de Peutingerkaart berucht als het (o.a.!) gaat om spellingen. Wat de werkelijke naam van deze plaats geweest zal zijn is dus niet geheel zeker.
Hoe dan ook, om de plaats(?)naam op de vaas en die op de Peutingerkaart met elkaar in overeenstemming te brengen is nogal wat gegoochel nodig. Ook Bogaers heeft daarbij zijn best gedaan.
Ik was ook wat verbaasd over de incompleetheid van de EDCS en over de verschillende weergaven van de tekst die er zou staan. Ik las bijvoorbeeld ergens dat het alfabettekstje zou eindigen op …XYZ, maar de Y en de Z staan er zeker niet. Ik aarzel inmiddels over alles.
Ik mail later deze week het museum nog even over een andere zaak en neem dit mee. Daarna mail ik de EDCS. Dit kruikje verdient beter.
Ik was ook erg in de war toen ik grofweg een jaar geleden ik het Thermenmuseum was en deze inscriptie ook opzocht in de EDCS. Ik heb de foto’s nog steeds op mijn telefoon staan, maar zelfs na een korte speurtocht online (waar Bogaers ook langs is gekomen) was het me nog onduidelijk. Ik ben benieuwd wat jij kan vinden!