Misverstand: Kleopatra werd door een adder gedood
Door de veroveringen van Pompeius en Caesar werd de mediterrane wereld verenigd. Alleen het schatrijke Egypte was nog niet geannexeerd. Dat kwam enerzijds doordat de Romeinse senatoren elkaar de aantrekkelijke prijs niet gunden, en anderzijds doordat koningin Kleopatra VII erin slaagde een van Caesars adjudanten, Marcus Antonius, aan zich te binden. Dat gaf haar invloed op het Romeinse beleid, maar betekende ook dat ze werd meegesleept in het conflict tussen haar echtgenoot en Octavianus. De burgeroorlog werd gewonnen door de laatste, die, zoals bekend, het keizerrijk stichtte.
In talloze kunstwerken – schilderijen, sculptuur, opera, film – is te zien hoe Kleopatra, toen haar duidelijk werd dat Marcus Antonius haar niet kon beschermen, tegelijk met twee bediendes zelfmoord pleegde. De koningin liet een gifslang in een mand vijgen haar vertrekken binnensmokkelen en liet zich bijten. Dit is gebaseerd op een opmerking van Ploutarchos, die ruim een eeuw na de gebeurtenissen leefde:
Men zegt dat de adder in een mand met vijgen werd binnengebracht, verborgen onder de bladeren. Zo zou Kleopatra het bevolen hebben, omdat het dier haar dan ongemerkt kon bijten. Maar toen ze enkele vijgen wegnam en hem zag, zou ze gezegd hebben: “Kijk, daar is hij”, waarna ze haar arm ontblootte en voor de beet uitstak. (Leven van Marcus Antonius 86; vert. Hetty van Rooijen)
Zo geformuleerd kan de theatrale scène niet waar zijn. Adderbeten zijn immers niet dodelijk, en bovendien komen deze slangen in Egypte niet voor. Er is wel geopperd dat het in feite zou gaan om een cobra, maar hoe dit dier, dat maar één keer kan bijten en vervolgens een paar uur nodig heeft om gif te produceren voor een volgende dodelijke beet, in korte tijd drie vrouwen kan hebben gedood, is een raadsel. En voor drie cobra’s is een vijgenmand te klein.
Een oplossing dient zich niet zo snel aan, maar het is denkbaar dat Kleopatra door een Romeinse soldaat uit de weg is geruimd om te verhinderen dat Octavianus een vrouw aan zijn zegekar zou moeten binden – niet bepaald eervol.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond ik namelijk verontrustend en had ik wel wat meer over het voetlicht willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
Ach.. al die keren dat ik een vrouw aan mijn zegekar moest binden…
Waren ze op die Lamborghini afgekomen?
Dat is toevallig! Ik heb eergisteren net over een soortgelijk onderwerp geblogd:
https://scandinavism.com/2020/03/28/in-the-snake-pit/
Vergeef me de schaamteloze zelfpromotie.
Zijn er andere zelfdodingen-door-slang beschreven in de oudheid?
de Amerikaanse criminoloog Pat Brown heeft hier een boek over geschreven, waarover op You tube een (wat langdradig) filmpje te zien is.
Zij verwerpt zowel de slangenbeet (duurt veel te lang voordat iemand dood is, maar 3 zou wel kunnen, als is dat onwaarschijnlijk: haar dienaressen zouden eerder op de vlucht slaan) als de – ook door Plutarchus vermelde – theorie van zelfmoord door een gif in te nemen (geen zo snel werkend gif beschikbaar.
Haar conclusie is dat ze door Augustus is vermoord, omdat haar zoon Caesarion als echte zoon van Caesar een potentiële rivaal voor hem was, en hij haar in staat achtte met enig succes Caesarion te pushen. Ook Caesarion is door zijn toedoen vermoord, daarover zijn de historici het wel eens.
Beperkt eerherstel voor Pltarchus: hij noemt het beest in kwestie helemaal niet ‘adder’, hij heeft het over een ‘aspis’. Dat is geen adder maar een slangensoort die wel degelijk Egypte voorkomt (getuige ook Herodotus), hoogstwaarschijnlijk de Egyptische cobra.
En als we dat even combineren met wat Jacob hierboven schrijft, namelijk dat de dienaressen waarschijnlijk weinig zin hadden hun koningin in de dood te volgen, dat wordt het slangenverhaal toch weer aannemelijk. Want er is voor die moordtheorie ook geen bewijs. En als we even vooruitspoelen in de tijd vinden we in de derde eeuw het verhaal van Aurelianus die Zenobia in gouden kettingen zou hebben meegesleept in een triomftocht. Toegegeven: dat zegt niets over Augustus, maar wel dat het idee van een vrouw achter een zegekar nou ook weer niet helemaal ondenkbaar was.
Afijn, adders komen wel voor in Africa:
http://reptile-database.reptarium.cz/species?genus=Vipera&species=latastei&search_param=%28%28taxon%3D%27Viperidae%27%29%29
Weliswaar in Marokko, Tunesië en Algerije, niet in Egypte.
Theoretisch was het mogelijk geweest om In Egypte een aantal exemplaren te hebben.
Vraag is, was 2.000 geleden deze ondersoort er al, of heeft die later de oversteek gemaakt van Spanje naar Afrika?
Kan zijn dat de adder ooit in Egypte voorkwam.
Adder niet giftig, toch wel soms en het duurt soms een aantal uren.
http://natuurtijdschriften.nl/download?type=document;docid=568627
Is Cleopatra gestorven door beet van een adder. Theoretisch had het gekund, maar dan was dan wel heel omslachtig geweest.
Cobra of ander giftige slang ligt meer voor de hand.
Enfin, ik denk dat verhaal met de slang iets is uit de Christelijke middeleeuwen met de slang die de vrouw verleidt, zonde, Eva etc.
Denk zelf ook dat ze door lijfwacht is geholpen met zelfmoord of zelf heeft gedaan. In Netfixserie (zowel drama, als documentaire) over Julius Caesar pleegde ze, zo meende ik, zelfmoord met een dolk. Zelfs Hollywood gelooft niet meer in de slang.
Vond het ook meteen aannemelijker dan een slang.