In een democratie komt het weleens voor dat iemand spectaculair succesvol is, puur op basis van zijn charisma. Dat is geen misdrijf, maar zulke mensen kunnen het democratische systeem zelf destabiliseren, ook wanneer hun ideeën niet gevaarlijk zijn. Soms vestigen ze een alleenheerschappij. Dat is in Syracuse, een van de belangrijkste democratische stadstaten van de Griekse wereld, enkele keren gebeurd.

Eén tegenmaatregel zou zijn geweest zo iemand te verbannen. Dat gold in de oude wereld echter als een erg harde maatregel, eigenlijk iets dat je pas deed als de gemeenschap als geheel al schade had ondervonden en als hele gemeenschap een straf moest opleggen. (Het recht mensen weg te sturen was, net als de doodstraf, iets waarmee een stadstaat zijn onafhankelijkheid en autonomie toonde.) Er was dus behoefte aan een “ballingschap light”. De procedure daarvoor is in Athene goed gedocumenteerd en staat bekend als het schervengericht of, als u chique wil doen, ostracisme, wat hetzelfde betekent.

Procedure

Eén keer per jaar kreeg de Volksvergadering de vraag voorgelegd of er behoefte was aan een schervengericht. Als deze stemming geen duidelijke uitslag had, was het onderwerp gelijk van de agenda. Als het volk wél iemand wilde wegsturen, werd een dag vastgesteld voor de stemming, meestal enkele weken later.

Op die dag kreeg elke kiezer – dit waren alleen vrijgeboren mannen met Atheense voorouders – een potscherf (ostrakon) waarop hij de naam kon schrijven van een politicus die hij beschouwde als potentieel gevaarlijk. Als iemand het quotum haalde, moest hij vertrekken, maar het was tijdelijk en hij verloor zijn burgerrechten niet. Anders dan bij een normale ballingschap behield hij dus zijn bezittingen en de mogelijkheid allerlei verbintenissen aan te gaan. Ook kon hij worden teruggeroepen.

Het gebruik bestond ook in Argos, Kyrene, Megara, Milete en Syracuse, al schreef men daar de namen op boombladeren. Je zou het een bladgericht kunnen noemen of petalisme. Waar het is bedacht, is niet uit te maken.

Misbruik

Vanzelfsprekend viel het schervengericht ook in stelling te brengen tegen andere politici dan mensen met teveel persoonlijk charisma. Het heeft er de schijn van dat behoudende politici hun rivalen nog weleens zo verwijderden, hoewel het instrument daarvoor niet was bedoeld. Een andere vorm van oneigenlijk gebruik is gedocumenteerd in het jaar 415 v.Chr., toen er een algemene gevoel was dat de extravagante Alkibiades de stad moest verlaten en de volksvergadering besloot dat een schervengericht zinvol zou zijn. In de volgende weken verbond de bedreigde politicus zich met Nikias, en gezamenlijk wisten zij te bereiken dat er meer stemmen kwamen voor Hyperbolos, een radicale democraat.

Daarna raakte het instrument uit de mode. De Atheners begonnen hun wetten beter op te schrijven. Mede daardoor groeide de praktijk om rechtszaken te gebruiken om al te machtige politici uit te schakelen en/of verbintenissen aan te gaan. De zaak tegen Sokrates is een voorbeeld: hij werd gevaarlijk geacht en drie politici vonden in die zaak een reden om samen te werken.

Op de Agora van Athene zijn tientallen scherven teruggevonden, zoals de bovenstaande. De vriendelijke anekdote die erbij hoort, leest u hier.

[Dit was het 395e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]