We hebben een woord om aan te duiden hoe een volk begint te ontstaan: etnogenese. Maar bestaat er zoiets als cultuurgenese? Zijn er studies over de wijze waarop culturen groeien? Ik kan een blinde vlek hebben, maar het zou me niet verbazen als zulke studies er niet zijn.

Het ontstaan van een cultuur

Eén reden is dat de sociale wetenschappen weliswaar lange tijd een historische inslag hebben gehad, maar in de jaren twintig van de vorige eeuw daarmee braken. Toen groeide het structureel-functionalisme uit tot het dominante model om samenlevingen te beschrijven. Wat dit structureel-functionalisme bood was een momentopname. Voor de diachrone ontwikkeling van een samenleving was weinig aandacht. Latere pogingen om samenlevingen zo te beschrijven dat je én een synchrone én een diachrone analyse kreeg, zijn nooit helemaal gelukt. Dus het is denkbaar dat er nooit een boek is geschreven over de wijze waarop culturen ontstaan, zich afbakenen van aangrenzende culturen en een naam op zichzelf gaan plakken.

Daarbij speelt bovendien mee dat er verschil is tussen een cultuur an sich en een cultuur für sich. Anders gezegd: er is een onderscheid tussen wat objectief dezelfde cultuur is en wat mensen zo ervaren. Ik denk dat er objectief een West-Europese cultuur aan het groeien is met afnemende regionale verschillen en ik denk dat wie de nadruk blijft leggen op de nationale cultuur, de cultuur für sich verwisselt met de cultuur an sich. Het tegengestelde standpunt lijkt me echter eveneens verdedigbaar. Schrijven over het ontstaan van culturen is dus niet zo makkelijk

En nog een factor: de meeste cultuurgeschiedenissen stellen de vraag niet. Wie een cultuurgeschiedenis wil schrijven van pakweg de Vikingen, begint op het moment dat die cultuur ontstaat, maar stelt zelden de vraag wat cultuurvorming eigenlijk is. Nogmaals: ik kan een blinde vlek hebben en ik laat me graag verbeteren, maar ik ben niet op de hoogte van publicaties over deze vraag.

Een eigen, Griekse cultuur

Het handboek waarover ik nogal eens blog, Een kennismaking met de oude wereld van De Blois en Van der Spek, stelt de vraag niet. Toch ontstond er in de IJzertijd een Griekse cultuur, waarvan de leden een taal en een reeks goden deelden en – na de Perzische Oorlog – erkenden dat ze ook een verleden gemeenschappelijk hadden. Ook andere volken lijken de politiek verdeelde stammen en stadstaten als eenheid te hebben herkend. In elk geval de Perzen noemden alle mensen rond de Egeïsche Zee Yauna, en onderscheidden hen van de Thrakiërs, Lydiërs en Kariërs.

Het handboek noemt wel wat verschijnselen die samenhangen met het ontstaan van de Griekse cultuur. We weten dat de samenleving, die tot dat moment door veetelers werd gedomineerd, in de achtste eeuw v.Chr. sterke veranderingen onderging. Een en ander is archeologisch

te zien in een zekere monumentalisering van de bebouwing. Hutten worden huizen, tempels van hout worden tempels van steen, dorpen groeien aaneen tot steden, stadsmuren verschijnen. Op grotere schaal dan voorheen profileert zich een elite. Dit is onder andere af te lezen uit de grafcultuur.

Bevolkingsexplosie?

Hoe dit te verklaren is, is niet helemaal duidelijk. In mijn studietijd gold een bevolkingsexplosie nog als aannemelijk. Die gold als bewezen doordat er een toename was van het aantal graven per decennium. Degene die hierop had gewezen, was Anthony Snodgrass. Hij is bekritiseerd door iemand die, als ik me goed herinner, Morris heette. Die maakte de pertinente opmerking dat de toename van het aantal graven slechts bewees dat meer mensen toegang kregen tot bepaalde grafrituelen.

Ik heb me altijd afgevraagd welke grafrituelen archeologisch onvindbaar zijn. Air burials bestaan natuurlijk, waarbij je de doden ergens neerlegt als prooi voor de vogels en honden, maar waren die er in IJzertijd-Griekenland? Je zou aanwijzingen willen hebben in de vorm van een opmerking bij Homeros of wat aangekloven botten. Die zijn er bij mijn weten niet.

Het schijnt dat Morris’ standpunt inmiddels geldt als achterhaald, maar ik ken de details van deze discussie niet. De Blois en Van der Spek houden het erop dat de bevolkingsgroei eerder gestaag dan explosief was.

Ook een geringe bevolkingsgroei … betekent dat op de een of andere manier méér monden gevoed moeten worden. Dit werd onder andere bereikt door veranderingen in de agrarische sector. Nieuwe landbouwgrond werd ontgonnen en een grotere variëteit aan gewassen werd verbouwd. Het houden van vee werd daardoor geleidelijk minder belangrijk.

Dat lijkt me onberispelijk. Er waren grote economische veranderingen. De dichter Hesiodos documenteert de resulterende sociale spanningen. Waarmee in feite gezegd is dat aan het begin van de Griekse cultuur niet alleen een sociaal-economische omslag stond, maar ook en wellicht vooral: de poëzie.

PS

Momenteel is de Week van de Klassieken. U vindt het programma hier.