
We hebben een woord om aan te duiden hoe een volk begint te ontstaan: etnogenese. Maar bestaat er zoiets als cultuurgenese? Zijn er studies over de wijze waarop culturen groeien? Ik kan een blinde vlek hebben, maar het zou me niet verbazen als zulke studies er niet zijn.
Het ontstaan van een cultuur
Eén reden is dat de sociale wetenschappen weliswaar lange tijd een historische inslag hebben gehad, maar in de jaren twintig van de vorige eeuw daarmee braken. Toen groeide het structureel-functionalisme uit tot het dominante model om samenlevingen te beschrijven. Wat dit structureel-functionalisme bood was een momentopname. Voor de diachrone ontwikkeling van een samenleving was weinig aandacht. Latere pogingen om samenlevingen zo te beschrijven dat je én een synchrone én een diachrone analyse kreeg, zijn nooit helemaal gelukt. Dus het is denkbaar dat er nooit een boek is geschreven over de wijze waarop culturen ontstaan, zich afbakenen van aangrenzende culturen en een naam op zichzelf gaan plakken.
Daarbij speelt bovendien mee dat er verschil is tussen een cultuur an sich en een cultuur für sich. Anders gezegd: er is een onderscheid tussen wat objectief dezelfde cultuur is en wat mensen zo ervaren. Ik denk dat er objectief een West-Europese cultuur aan het groeien is met afnemende regionale verschillen en ik denk dat wie de nadruk blijft leggen op de nationale cultuur, de cultuur für sich verwisselt met de cultuur an sich. Het tegengestelde standpunt lijkt me echter eveneens verdedigbaar. Schrijven over het ontstaan van culturen is dus niet zo makkelijk
En nog een factor: de meeste cultuurgeschiedenissen stellen de vraag niet. Wie een cultuurgeschiedenis wil schrijven van pakweg de Vikingen, begint op het moment dat die cultuur ontstaat, maar stelt zelden de vraag wat cultuurvorming eigenlijk is. Nogmaals: ik kan een blinde vlek hebben en ik laat me graag verbeteren, maar ik ben niet op de hoogte van publicaties over deze vraag.
Een eigen, Griekse cultuur
Het handboek waarover ik nogal eens blog, Een kennismaking met de oude wereld van De Blois en Van der Spek, stelt de vraag niet. Toch ontstond er in de IJzertijd een Griekse cultuur, waarvan de leden een taal en een reeks goden deelden en – na de Perzische Oorlog – erkenden dat ze ook een verleden gemeenschappelijk hadden. Ook andere volken lijken de politiek verdeelde stammen en stadstaten als eenheid te hebben herkend. In elk geval de Perzen noemden alle mensen rond de Egeïsche Zee Yauna, en onderscheidden hen van de Thrakiërs, Lydiërs en Kariërs.
Het handboek noemt wel wat verschijnselen die samenhangen met het ontstaan van de Griekse cultuur. We weten dat de samenleving, die tot dat moment door veetelers werd gedomineerd, in de achtste eeuw v.Chr. sterke veranderingen onderging. Een en ander is archeologisch
te zien in een zekere monumentalisering van de bebouwing. Hutten worden huizen, tempels van hout worden tempels van steen, dorpen groeien aaneen tot steden, stadsmuren verschijnen. Op grotere schaal dan voorheen profileert zich een elite. Dit is onder andere af te lezen uit de grafcultuur.
Bevolkingsexplosie?
Hoe dit te verklaren is, is niet helemaal duidelijk. In mijn studietijd gold een bevolkingsexplosie nog als aannemelijk. Die gold als bewezen doordat er een toename was van het aantal graven per decennium. Degene die hierop had gewezen, was Anthony Snodgrass. Hij is bekritiseerd door iemand die, als ik me goed herinner, Morris heette. Die maakte de pertinente opmerking dat de toename van het aantal graven slechts bewees dat meer mensen toegang kregen tot bepaalde grafrituelen.
Ik heb me altijd afgevraagd welke grafrituelen archeologisch onvindbaar zijn. Air burials bestaan natuurlijk, waarbij je de doden ergens neerlegt als prooi voor de vogels en honden, maar waren die er in IJzertijd-Griekenland? Je zou aanwijzingen willen hebben in de vorm van een opmerking bij Homeros of wat aangekloven botten. Die zijn er bij mijn weten niet.
Het schijnt dat Morris’ standpunt inmiddels geldt als achterhaald, maar ik ken de details van deze discussie niet. De Blois en Van der Spek houden het erop dat de bevolkingsgroei eerder gestaag dan explosief was.
Ook een geringe bevolkingsgroei … betekent dat op de een of andere manier méér monden gevoed moeten worden. Dit werd onder andere bereikt door veranderingen in de agrarische sector. Nieuwe landbouwgrond werd ontgonnen en een grotere variëteit aan gewassen werd verbouwd. Het houden van vee werd daardoor geleidelijk minder belangrijk.
Dat lijkt me onberispelijk. Er waren grote economische veranderingen. De dichter Hesiodos documenteert de resulterende sociale spanningen. Waarmee in feite gezegd is dat aan het begin van de Griekse cultuur niet alleen een sociaal-economische omslag stond, maar ook en wellicht vooral: de poëzie.
PS
Momenteel is de Week van de Klassieken. U vindt het programma hier.
Volgens mij ligt het antwoord op je vraag in het onderzoek naar culturele evolutie. Binnen de archeologie en geschiedenis is dat inderdaad een onderontwikkeld thema (en dat begrijp ik eigenlijk niet). Daarbuiten niet per se.
De samenvatting van het structureel-functionalisme is geheel correct, hoewel ik het wat later zou plaatsen. Als student moest ik nog een handboek sociologie bestuderen dat gebaseerd was op deze stroming. Over cultuur is uiteraard veel geschreven. Bij Amsterdamse antropologen was lang het boek van Adam Kuper, Culture. The Anthropologists’ Account (1999) favoriet. Helaas kan ik me niet meer herinneren of er ook over ontstaan en ontwikkeling van cultuur wordt geschreven, maar wellicht is het boek nuttig. Air burials was (is?) is de gewoonte bij Parsis, een handelsminderheid in India.
Een beetje terzijde, maar wel over Griekse cultuur. In 2022 komt er in Berlijn een grote over Schliemann. Daarvoor zouden ook leningen St Petersburg komen. Het is klein leed vergeleken met de ramp in de Ukraine..
https://blog.smb.museum/uns-blutet-das-herz-archaeologie-und-der-krieg-in-der-ukraine/
Misschien niet helemaal wat je zoekt, maar ik denk aan case study “Het klauwen van de leeuw. De Vlaamse identiteit van de 12de tot de 21ste eeuw.” Marc Reynebeau is een historicus met een leesbare en scherpe pen, maar het boek is al wat ouder. Het is lang geleden dat ik het las, dus veel weet ik er niet meer van. Reynebeau biedt weerwerk tegen de mythes die bij identiteitsvorming horen. Dat maakt het in mijn herinnering niet zozeer een geschiedkundig werk als eentje met Reynebeaus boodschap voor deze tijd.
Wat ik maar wil zeggen: volk, natie, identiteit, taal, cultuur… zijn begrippen waar Vlamingen al langer mee worstelen. Misschien is er in de zuidelijke sociolinguïstiek en politicologie iets te vinden?
Het boek van Hans Derks, De Koe van Troje, heeft het enige waarde?
Phttps://verloren.nl/Webshop/Detail/catid/23342/eid/27729/de-koe-van-troje
Derks betoogd in zijn boek dat de studie van het klassieke Griekenland fundamenteel verkeerd is weergegeven volgens een ‘akkerbouw-paradigma’, Derks stelt dat Griekenland juist een samenleving van veetelers was, en daardoor geneigd was democratische structuren te ontwikkelen, die dus geen ‘uitvinding’ van een Kleisthenes waren. Het boek is verder één grote aanval op de oudheidkundige Moses Finlay.
Ik heb het niet gelezen. Ik weet wel dat dit boek vernietigend is besproken door Bastiaan Bommeljé en dat er zelfs een rechtszaak is geweest.
Zonder te claimen het precies te weten: zowel een absolute veetelers-wereld als een absolute akkerbouwers-wereld kunnen niet bestaan. Akkerbouwers hebben mest nodig en dus vee; gemengd bedrijf is de norm en aan de randen van de dorpen waren altijd herders. Omgekeerd kunnen veetelers niet zonder aanvullingen op hun vlees/zuivel-dieet. Herders kwamen altijd naar boerderijen.
Ja, deze recensie is meer dan vernietigend https://www.dbnl.org/tekst/_hol006198701_01/_hol006198701_01_0002.php
Het gaat hier om de proefschrift-versie, daar is later blijkbaar het boek De Koe van Troje uit voor gekomen.
uit voort gekomen.
En het is Moses Finley.