Het Romeinse forum is een van de interessantste opgravingen die ik ken. De vondsten dateren vanuit de IJzertijd tot en met de huidige dag en de opgraver moet er rekening mee houden dat er – zoals overal natuurlijk – ook nog moedwillig dingen zijn weggehaald. Het Senaatsgebouw, dat er tegenwoordig uitziet als een bakstenen schoenendoos, had een eeuw geleden nog een decoratie van marmer en stucwerk die in opdracht van Mussolini is verwijderd: hij wilde een zakelijk gebouw, passend bij de geest van het fascisme.
Een andere complicatie is dat er allerlei teksten zijn, die enerzijds waardevolle informatie bieden, maar die we anderzijds niet kunnen evalueren. Aan het begin van de jaartelling wisten de Romeinen dat bepaalde huizen stonden op de plek waar ooit het koninklijke paleis had gestaan en archeologen hebben op die plek grote, oeroude woningen gevonden uit de Koningstijd (zevende tot en met zesde eeuw v.Chr.), maar we hebben geen idee of de herinnering een half millennium later correct was. Was dit een paleis? We weten het niet.
En dan zijn er nog vondsten die vooral puzzels zijn, zoals de inscriptie hierboven, in 1899 gevonden onder de zogeheten Zwarte Steen, niet ver van het Senaatsgebouw. Die zwarte steen zat in het uit de Keizertijd daterende plaveisel en markeerde vermoedelijk een heilige plaats, het Volcanal, waarvan de Romeinen al tijdens de Republiek niet goed meer wist wat die precies betekende. Men speculeerde dat het een graf was maar wist niet van wie.
Bij de opgravingen troffen de archeologen onder dat zwarte plaveisel een u-vormig altaar en een zuilbasis aan, samen met de oeroude inscriptie die u hierboven ziet. De steen is ongeveer een halve meter hoog en te zien in het Nationaal Museum in de Thermen van Diocletianus.
De tekst is bustrophedon geschreven, wat een jargonterm is om aan te geven dat de regels afwisselend van links naar rechts en van rechts naar links zijn geschreven. Dit is een heel oude manier van schrijven, maar veel preciezer kunnen we niet zijn: de tekst biedt weinig duidelijkheid en kan zeer oud en gewoon oud zijn. Het woord recei, “voor de koning”, kán betekenen dat de tekst stamt uit de Koningstijd (de zevende of de zesde eeuw v.Chr.), maar kan evengoed slaan op de republikeinse magistraat die bekendstaat als offerkoning. Dan stamt de tekst uit de vijfde of misschien wel vierde eeuw. De vondsten in de buurt van de inscriptie suggereren eerder een zesde- dan een vijfde-eeuwse datering, maar meer dan een suggestie is het niet.
Het Latijn vertoont oude trekken maar omdat dit een van de weinige voorbeelden is, en omdat de tekst vol gaten zit, konwn we niwt verder. Hier is de tekst. Puntjes geven aan wat niet te reconstrueren is.
- QUOI HON…
- … SAKROS ES-
- SORD…
- … A HAS
- RECEI IO…
- …EVAM
- QUOS RE…
- …M KALATO-
- REM HAB…
- …TOD IOUXMEN-
- TA KAPIA DUO TAU…
- AM ITER PE…
- …M QUOI HA-
- VELOD NEQ F…
- …IOD OVESTOD
- LOUQUIOD QO…
Veel valt er niet van te maken, maar interessant blijft het wel, dit moeilijk te begrijpen debuut van een wereldtaal.
[De Lapis Niger was de 315e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Hebban olla vogala…
1e regel van de archeologie:
Dit gaat over het ritueel slachten van twee stieren
Is er ergens een betrouwbare poging tot reconstructie van de tekst?
Nee. Er zijn teveel onduidelijkheden. De speculaties zitten op minimaal drie niveaus: onze kennis van dit heel vroege Latijn, onze kennis van de spelling (en dus: hoeveel tekens er geplaatst kunnen worden), de invulling van de ontbrekende delen. Ik vrees dat de puzzel onoplosbaar is. Religieuze context is echter extreem waarschijnlijk, want er is een altaar.
Sakros in nr.2 (later sacer, -cra, -crum) zou heilig, gewijd, maar ook in de zin van aan goden van de onderwereld gewijd, vervloekt e.d. kunnen betekenen. Voor zo’n woord dat vanuit ons perspectief twee schijnbaar tegengestelde betekenissen heeft, heb ik ooit de term vox media geleerd.
Ik heb er geen vertrouwen in dat links intikken mij foutloos afgaat, maar de bladzijden waarnaar Willem van Bentum verwijst heb ik in books.google.nl resp. archive.org weten te vinden.
Ik dacht dat de eerste regel van de archeologie was: als je het niet begrijpt is het ritueel.
Het is ook nooit goed met jou. Enerzijds klaag je over gebrek aan empirische data. Nou krijg je die en weet je niet wat je er mee aan moet. Wel, het houdt jou van de straat en verzekert ons elke dag van hoogst interessante stukjes op je blog.
De inscriptie wordt o.a. besproken door Arthur E. Gordon, Illustrated Introduction to Latin Epigraphy (1983) p. 79
En A. Ernout, Recueil de Textes Latins archaique (1966) p. 4
Nog even afgezien van deze tekst: ik vind het gegeven van de Zwarte Steen die zich erboven bevond op zich al interessant. Ik begrijp dat er in diverse steden Zwarte Stenen te vinden waren/zijn? In welke periode kregen ze betekenis en hoe moeten we die betekenis duiden?
Is het bijzonder dat de tekst in de lengte van de zuil gehakt is of zijn daar meer voorbeelden van?
Dag Saskia, de ene zwarte steen is de andere niet! Waar jij op doelt zijn waarschijnlijk de ‘baithylia’ uit het Nabije Oosten — heilige aniconische stenen. Men denkt wel dat het meteorieten zijn geweest. De verering ervan is vermoedelijk heel, heel oud. De bekendste is natuurlijk de steen in de Ka’aba in Mekka, maar daarnaast zijn er veel meer geweest — Heliogabalus nam die van Emesa mee naar Rome. De ‘zwarte steen’ van Rome kan uiteraard een heel andere oorsprong hebben of religieuze rol; dat weten we gewoon niet.
Over de positie van de tekst: dat is niet zo vreemd in de archaïsche tijd. Een leuk voorbeeld is allicht een stele uit Lemnos, in Etruskisch (? groot probleem…). Als je zoekt op beide termen zie je al snel een afbeelding: de tekst is echt om de afbeelding gedrapeerd. Ik denk dat steenhouwers nogal pragmatisch waren voordat er een echte schrijfcultuur ontstond.
@Theo Joppe: de stele van Kaminia. Dank voor de tip! Inderdaad verrassend hoe de tekst om de afbeelding is geplaatst, het lijkt wel een stripverhaal! Kennelijk is er nog geen geformaliseerde manier van tekstweergave, dat maakt het heel levendig en direct, ook al begrijp je er geen jota van.
Ter aanvulling kan ik over de raadselachtige Lapis Niger nog het volgende vermelden: de inscriptie op de cippus is inderdaad nauwelijks te begrijpen, maar enkele wetenschappers hebben met behulp van mogelijke aanvullingen geprobeerd er zinnige informatie van de maken. De interpretatie die op dit moment als meest plausibele geldt, is dat het om een ‘lex sacra’ gaat die vermeldt dat het heiligdom, waarschijnlijk een boomgaard, aan een ‘rex’ gewijd is en die iedereen die het verstoort, straft met een zware vloek.
Robert Palmer heeft deze theorie uitgewerkt: er is in de inscriptie sprake van het gebruik door de koning van ‘calatores’, speciale helpers die priesters (en de koning) ter beschikking stonden. Een ‘echte’ koning zou een legitimering hiervoor door middel van een inscriptie echter niet nodig hebben. Daarom gaat Palmer ervan uit dat het bij de rex in de inscriptie op de cippus om een ‘rex sacrorum’ gaat en stelt hij dat de inscriptie uit na 509 v. Chr. moet stammen aangezien dit traditioneel als het jaar gezien wordt waarin de laatste koning uit Rome verjaagd en de republiek gesticht is. Deze inscriptie moet dus gemaakt zijn nadat de rex veel van zijn macht verloren had en het noodzakelijk was de privileges die hem nog wel gebleven waren voor iedereen zichtbaar vast te leggen. Daarom is het logisch om de rex als rex sacrorum – een overblijfsel van de Romeinse koningstitel – te interpreteren en niet als de daadwerkelijke koning van Rome.
Een andere lezing is die van Georges Dumézil. Hij heeft zijn interpretatie van de overgeleverde woorden gebaseerd op een passage uit Cicero’s De divinatione.
In dit werk vermeldt Cicero dat de auguren altijd de calatores opdracht gaven boeren op kruisingen met de Via Sacra te bevelen hun runderen het juk af te nemen. ‘Rex’ zou dan staan voor een augur, hoewel dit eigenlijk de titel voor de koning was en de rex sacrorum pas sinds de Republiek bestaat, aangezien auspiciën als een koninklijke zaak gezien werden. Dit verklaart Cicero in hetzelfde werk. De calatores zag hij terug in het overgeleverde ‘kalatorem’ (regel 8-9). En de runderen en de opdracht tot het afnemen van het juk waren volgens Dumézil in de inscriptie terug te vinden als ‘iouxmentakapiat’ (regel 10-11), dus ‘iuncta ioumenta capiat’ in minder oud Latijn. Het zou namelijk een slecht omen zijn als een dier terwijl het onder een juk liep, zijn excrementen liet vallen. De Via Sacra was de weg die de auguren vanaf het Capitool naar het Forum afliepen voor iedere activiteit of taak die zij uit moesten voeren. Uiteraard mochten er geen slechte tekens op hun pad komen en daarom stonden er bij iedere kruising calatores die boeren waarschuwden dat zij het juk van hun dieren af moesten leggen.
De eerste straat die de Via Sacra vanaf deze kant kruist, heet niet voor niets Vicus Iugarius. Het Comitium waar de inscriptie is gevonden ligt erg dichtbij de linkerzijde van deze kruising. Volgens Dumézil moet de Lapis Niger-cippus met de inscriptie dus voorbijkomende landarbeiders hebben gewaarschuwd dat de calatores hun zouden kunnen bevelen hun dieren het juk af te nemen.
Ik weet helemaal niets over de Romeinse tijd, maar stel toch de vraag: wat maakt de religieuse context waarschijnlijk? Hoe groot is de kans dat de inscriptie iets/niets met een altaar te maken heeft? Is de incriptie ouder en is de steen later als (onderdeel van) een altaar gebruikt? Jammer dat de context van deze vondst niet goed is vastgelegd.
De kans dat de inscripties niets met het altaar heeft te maken, is eigenlijk nul. Wat onder dat zwarte plaveisel is gevonden, is heel duidelijk een architectonische eenheid: altaar, pilaar en inscriptie. We weten zelfs de naam van de assemblage: Volcanal, wat duidt op wijding aan Vulcanus.